ÍÀÖÈÎÍÀËÍÎÎÑÂÎÁÎÄÈÒÅËÍÀ ÁÎÐÁÀ È ÎÑÂÎÁÎÄÈÒÅËÍÀ ÂÎÉÍÀ

XIX

III

XIX

Âúòðåøíèòå äåéöè ðàçïîëàãàëè ñ 33 ìàíäàòà. Çà ïðåäñåäàòåë íà ÁÐÖÊ íà òîâà ñúáðàíèå å áèë èçáðàí Ëþáåí Êàðàâåëîâ, à çà ãëàâåí àïîñòîë íà ñòðàíàòà - Âàñèë Ëåâñêè.

 ïðîäúëæåíèå íà òåçè ñúäáîâíè çà áúëãàðñêèÿ íàðîä ãîäèíè, Ëåâñêè, îñíîâàâàéêè ñå íà èäåèòå íà Ãåîðãè Ðàêîâñêè, Ëþáåí Êàðàâåëîâ è ðåäèöà äðóãè âèäíè äåÿòåëè íà áúëãàðñêîòî ðåâîëþöèîííî íàöèîíàëíî îñâîáîäèòåëíî äâèæåíèå, ñúçäàâà Âúòðåøíàòà ðåâîëþöèîííà îðãàíèçàöèÿ ïî áúëãàðñêèòå çåìè è ôîðìóëèðà áúëãàðñêàòà íàöèîíàëíà äîêòðèíà: îñâîáîæäåíèå è îáåäèíåíèå íà âñè÷êè áúëãàðè â Ìèçèÿ, Òðàêèÿ, Ìàêåäîíèÿ è Äîáðóäæà ïðè òîëåðàíòíîñò è ðàâíîïðàâèå çà âñè÷êè ðåëèãèîçíè è åòíè÷åñêè ñúñòàâêè íà åäèííàòà áúëãàðñêà íàðîäíà îáùíîñò. Òàçè äîêòðèíà ñòàâà âåðóþ íà íàöèîíàëíèÿ íè æèâîò ïðåç Òðåòîòî áúëãàðñêî öàðñòâî, à å àêòóàëíà è äíåñ.  îñíîâàòà íà òàçè äîêòðèíà ëåæè ïðèíöèïúò íà Àïîñòîëà - „÷å ïðè ðåøàâàíå íà áúëãàðñêèòå íàöèîíàëíè ïðîáëåìè òðÿáâà äà èçõîæäàìå ïðåäè âñè÷êî è íàä âñè÷êî îò ñîáñòâåíèòå íàöèîíàëíè èíòåðåñè'.

Âÿðàòà íà Ëåâñêè â òîçè ïðèíöèï å òîëêîâà ñèëíà, ÷å òîé íåâåäíúæ èçïîëçâà ïðåìúë÷àâàíèÿ ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè òèïè÷åí íåãîâ èçðàç: „Òîçè, êîéòî íè îñâîáîäè, òîé ùå íè è ïîðîáè!' Äúðæàâíî-ïîëèòè÷åñêà ôîðìóëà, êîÿòî ïðåâåäåíà â ïî-ðàçáèðàåì òåêñò ãëàñè: „Òúðñèòå ëè ïîêðîâèòåë, ùå íàìåðèòå ãîñïîäàð'.

Âèíàãè, êîãàòî ñìå ñëåäâàëè ïðèíöèïèòå íà áúëãàðñêàòà íàöèîíàëíà äîêòðèíà, îôîðìåíà îêîí÷àòåëíî îò Ëåâñêè, ñìå ïîñòèãàëè êàòåãîðè÷íè óñïåõè - Àïðèëñêîòî âúñòàíèå, Ñúåäèíåíèåòî, Ñðúáñêî-áúëãàðñêàòà âîéíà, îáÿâÿâàíå íà áúëãàðñêàòà íåçàâèñèìîñò è ïð. è ïð. Òúêìî îáðàòíîòî - âèíàãè, êîãàòî ñìå èçìåíÿëè íà îñíîâíèòå ïðèíöèïè íà áúëãàðñêàòà íàöèîíàëíà äîêòðèíà è ñìå òúðñåëè ÷óæäî ïîïå÷èòåëñòâî âúâ âçåìàíå íà ðåøåíèå ïî êàðäèíàëíè íàöèîíàëíè âúïðîñè, ñìå òúðïåëè ïîðàæåíèå.

Ðàçðàñòâàíåòî íà Âúòðåøíàòà ðåâîëþöèîííà îðãàíèçàöèÿ ïðîäúëæèëî âñå ïî-øèðîêî â ñòðàíàòà ïðåç öÿëîòî ëÿòî íà 1872 ã. Ïðåç åñåíòà îáà÷å, ñëåä îáèðàíåòî íà äúðæàâíàòà õàçíà â Àðàáàêîíàê îò Äèìèòúð Îáùè, íàñòúïâà ïðîâàë â îðãàíèçàöèÿòà è àðåñòóâàíåòî íà ìíîãî êîìèòåòñêè äåéöè.

Òîâà ïðèíóäèëî Ëåâñêè äà ïðèáåðå íàé-âàæíèòå äîêóìåíòè îò âñå îùå çàïàçåíèòå îò ïðîâàëà êîìèòåòè è äà ñå îïèòà äà ãè ïðåíåñå â Áóêóðåù. Ïî ïúòÿ ñè, íåäàëå÷ îò ãðàä Ëîâå÷, òîé áèë çàëîâåí íà 27 äåêåìâðè 1872 ã., à ñëåä òîâà ñúäåí è îáåñåí â Ñîôèÿ íà 6 ôåâðóàðè 1873 ã. (19 ôåâðóàðè

í.ñ).

Òóê å ìÿñòîòî äà çàñåãíåì íÿêîè èíñèíóàöèè, ñâúðçàíè ñ èäåèòå è âúçãëåäèòå íà Àïîñòîëà. Íà ïúðâî ìÿñòî: òîâà å ïîâòàðÿíàòà ïðåç ïîñëåäíèÿ ïîëîâèí âåê ïî ïîâîä è áåç ïîâîä ôðàçà çà „ñâÿòà è ÷èñòà ðåïóáëèêà', ñïîìåíàâàíà íà òðè ìåñòà â ïèñìîâíîòî íàñëåäñòâî íà Ëåâñêè („Íàðåäàòà', äîïèñêàòà äî â. „Ñâîáîäà' è ïèñìîòî äî êàðëîâñêèÿ ÷îðáàäæèÿ Ãàí÷î Ìèíüîâ). È òðèòå èçòî÷íèêà ñà ïèñàíè â ïåðèîäà íà âòîðàòà ïîëîâèíà íà 1870 ã. è ïúðâàòà ïîëîâèíà íà 1871 ã. - òúêìî, êîãàòî ñå ñúçäàâà Òðåòàòà ôðåíñêà ðåïóáëèêà è ñå îñúùåñòâÿâà ãåðîè÷íàòà ñúïðîòèâà íà Ïàðèæêàòà êîìóíà, êàòî ñèìâîë íà áîðáàòà ñðåùó åâðîïåéñêàòà ðåàêöèÿ è ìèëèòàðèçúì.  òîçè ñìèñúë ïðèâàòíèÿò åçèê íà Ëåâñêè èçïîëçâà ïîíÿòèåòî „ðåïóáëèêà'' êàòî ïîíÿòèå çà ñâîáîäà è íàðîäîâëàñòèå, à íå êàòî ôîðìà íà óïðàâëåíèå. Íèêîãà ïðåäè òîâà, è íèêîãà ñëåä òîâà, Ëåâñêè íå ñïîìåíàâà ïîíÿòèåòî „ðåïóáëèêà'. Íèêîé îò íåãîâèòå ïîìîùíèöè è ñúèäåéíèöè íå ñà ãî ïîëçâàëè, äîðè è åäíîêðàòíî. Íèêîé èçîáùî îò äåéöèòå íà íàöèîíàëíîîñâîáîäèòåëíàòà ðåâîëþöèÿ íå ãî å ñïîìåíàâàë, âêëþ÷èòåëíî è Áîòåâ. Íàé-êàòåãîðè÷íîòî, ñ êîåòî ìîæå äà áúäå ïðåñå÷åí îïèòà çà èíñèíóàöèÿòà îêîëî ðåïóáëèêàíèçìà íà Àïîñòîëà, å ÷ë. 1 îò „Ïðîãðàìàòà íà ÁÐÖÊ', íàïèñàíà îò ðúêàòà íà Àïîñòîëà ïðè ïðèåìàíåòî é êàòî îôèöèàëåí äîêóìåíò íà ÁÐÖÊ íà îáùîòî ñúáðàíèå íà 30 àïðèë è 1 ìàé 1872 ã. Òîé ãëàñè: „Ôîðìàòà íà áúäåùåòî áúëãàðñêî óïðàâëåíèå ùå áúäå íåîïðåäåëåíà äî îíîâà âðåìå, êîãàòî ÷ðåç âñÿêîå ñðåäñòâî áúëãàðñêîòî îñâîáîæäåíèå ñòàíå äåëî ñâúðøåíî.' Òîâà å è ïîñëåäíîòî êàòåãîðè÷íî ñòàíîâèùå íà Ëåâñêè è ÁÐÖÊ.

Ìàíèïóëàòîðèòå íà ñâåòèòå è ÷èñòè èäåàëè íà Äÿêîíà ïðåç ïîñëåäíèòå ïåò äåñåòèëåòèÿ ñòàðàòåëíî îòêëîíÿâàõà âíèìàíèåòî íà áúëãàðñêàòà îáùåñòâåíîñò è áúëãàðñêàòà ìëàäåæ îò íàé-âàæíèÿ è ôóíäàìåíòàëåí ïðèíîñ íà Ëåâñêè - Á÷úëãàðñêàòà íàöèîíàëíà äîêòðèíà. Òàçè äîêòðèíà íå îáñëóæâàøå áúëãàðñêàòà êîìïðàäîðñêà óïðàâëÿâàùà êàñòà ñëåä 1944 ã., êîÿòî ïðîâåæäàøå ïîëèòèêà ñúâñåì ïðîòèâîïîëîæíà íà áúëãàðñêèòå íàöèîíàëíè èíòåðåñè.  çàìÿíà íà òîâà ïîñðåäñòâåíèòå é ïîëèòèöè è äúðæàâíèöè èìàõà íóæäà îò åäèí ïàðàâàí ñ îáðàçà íà Ëåâñêè çà ïðèêðèâàíå íà ñîáñòâåíîòî ñè áåçëè÷èå è áîëåçíåíà æàæäà çà âëàñò. Òàêà òå èìàõà âúçìîæíîñò äà îñúùåñòâÿâàò åäíà „ðåïóáëèêà', êîÿòî â ïðîäúëæåíèå íà ïåòäåñåò ãîäèíè áåøå ïúëíà ïðîòèâîïîëîæíîñò íà èäåàëèòå è âúæäåëåíèÿòà çà ñâîáîäà, íàöèîíàëåí èíòåãðèòåò è äåìîêðàöèÿ íà Àïîñòîëà.

Ïîäîáíè èíñèíóàöèè è ïðåäíàìåðåíè òåíäåíöèîçíè çàáëóäè ñà âúðøåíè è ñ äðóãè ñúáèòèÿ è âúçãëåäè îò æèâîòà íà Äÿêîíà. Òàêà íàïðèìåð ñòîè âúïðîñúò è ñ „ïðåäàòåëñòâîòî íà Ëåâñêè'. Îùå ñëåä îñâîáîæäåíèåòî ñå ïîÿâÿâà ñúìíåíèå îòíîñíî ëàíñèðàíîòî îò íÿêîè ëîâ÷àíëèè è øèðîêî âúçïðèåòî îáâèíåíèå, ÷å ïðåäàòåëÿò íà Ëåâñêè å ïîï Êðúñòþ Íèêèôîðîâ. Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å è äî äíåñ íÿìà íèêàêúâ äîêàçàí ôàêò, êîéòî äà ïîòâúðæäàâà òàçè âåðñèÿ, íå íàìàëÿâà ïîïóëÿðíîñòòà íà âåäíúæ õâúðëåíîòî ïåòíî. Ìàíèïóëàöèÿ ñ èñòèíàòà, êîÿòî å îñúùåñòâÿâàíà, çà ñúæàëåíèå, äîðè îò îïðåäåëåíè èñòîðèîãðàôè, îñîáåíî ïðè ôàêòè, êîèòî õâúðëÿò îñíîâàòåëíî ïîäîçðåíèå âúðõó èñòèíñêèÿ ïðåäñåäàòåë íà ëîâ÷àíñêèÿ ðåâîëþöèîíåí êîìèòåò Ìàðèí ïîï Ëóêàíîâ.

Ñïðÿõìå ñå ïîâå÷å âúðõó ñïåêóëàöèèòå ñ èñòèíèòå îêîëî Ëåâñêè íå çà äà âçèìàìå ñòðàíà â ñïîðîâåòå, à çà äà ïîêàæåì, ÷å ìàíèïóëàòîðèòå íà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ, êîãàòî ñå êàñàå çà îñúùåñòâÿâàíå íà êîðèñòíèòå èì ëè÷íè è èäåîëîãè÷åñêè öåëè, çàñÿãàò áåç êîëåáàíèå è íàé-ñâåòëèòå ðåëèêâè è ëè÷íîñòè íà íàöèÿòà.

 òîçè ñìèñúë ñòîè è âúïðîñúò ñ òàêà íàðå÷åíîòî „Ñèì-âîë-âåðóþ' íà Õðèñòî Áîòåâ, êîåòî ñå ïîÿâè ïðåç 20-òå ãîäèíè íà XX âåê, áåç íÿêîé äà ìîæå äà ïîòâúðäè èçòî÷íèêúò ìó è çàùî å áèë íåèçâåñòåí äî ìîìåíòà, äîêàòî å ñòàíàë íåîáõîäèì çà îïðåäåëåíè ïîëèòè÷åñêè öåëè.

Çàãóáàòà íà âåëèêèÿ Àïîñòîë íà áúëãàðñêàòà ñâîáîäà îêàçàëà â ïðîäúëæåíèå íà íÿêîëêî ãîäèíè èçêëþ÷èòåëíî íåãàòèâíî âëèÿíèå â áúëãàðñêîòî ðåâîëþöèîííî äâèæåíèå âúòðå â ñòðàíàòà.

Ñëåä ãèáåëòà íà Ëåâñêè ÁÐÖÊ ïðåæèâÿâà ñúùî êðèçà. Íîâèÿò ïîäåì â äåéíîñòòà ìó íàñòúïâà åäâà ñëåä îáÿâÿâàíåòî íà âúñòàíèåòî â Õåðöåãîâèíà ïðåç ëÿòîòî íà 1875 ã.

Ïî òîâà âðåìå â äåéíîñòòà íà ÁÐÖÊ îñîáåíî àêòèâíî ñå âêëþ÷âà è Õðèñòî Áîòåâ. Ãåíèàëíèÿò áúëãàðñêè ïîåò è ðåâîëþöèîíåð å ðîäåí â ãð. Êàëîôåð íà 6 ÿíóàðè 1848 ã. Ñèí íà íàðîäåí ó÷èòåë è âèäåí âúçðîæäåíåö, ìëàäèÿò Áîòåâ ïîëó÷àâà íà÷àëíîòî ñè îáðàçîâàíèå â ðîäíèÿ ãðàä, à ñëåä òîâà è â Ðóñèÿ. Òóê, îùå ìëàä, òîé ñå çàïîçíàâà íå ñàìî ñ áîãàòàòà ðóñêà ëèòåðàòóðà, íî è ñ èäåèòå íà ðóñêèòå ðåâîëþöèîííè äåìîêðàòè è òâîðáèòå íà çàïàäíîåâðîïåéñêèòå ñîöèàëèñòè-óòîïèñòè. Îñîáåíî âïå÷àòëåíèå ñà ìó ïðàâèëè èäåèòå íà Ïðóäîí.

Ïðåêàðàë èçâåñòíî âðåìå êàòî ó÷èòåë â Áåñàðàáèÿ, ïðåç 1871 ã. Áîòåâ èçäàâà ïúðâèÿ ñè âåñòíèê „Äóìà íà áúëãàðñêèòå åìèãðàíòè', â êîéòî ñå èçÿâÿâà êàòî ÿðúê ïóáëèöèñò. Ïî òîâà âðåìå çàïî÷âà ïóáëèêóâàíåòî è íà ïúðâèòå ñè ñòèõîòâîðåíèÿ - ïîåçèÿ, êîÿòî îñòàâà íåíàäìèíàòà â áúëãàðñêàòà ëèòåðàòóðà è äî äíåñ.

Òâúðäå ñêîðî Áîòåâ ñå ñáëèæàâà ñ Êàðàâåëîâ è ñòàâà ñúòðóäíèê ïðè ñïèñâàíåòî êàêòî íà „Ñâîáîäà', òàêà è íà ñëåäâàùèÿ Êàðàâåëîâ âåñòíèê „Íåçàâèñèìîñò'.

Ñ ðàçïàëâàíåòî íà „Èçòî÷íàòà êðèçà' âúâ âðúçêà ñ âúñòàíèåòî â Õåðöåãîâèíà, ÁÐÖÊ å ñâèêàí íà „Ãëàâíî ñúáðàíèå' íà 12 àâãóñò 1875 ã. Íà íåãî ñå âçåìà ðåøåíèå äà ñå ñúçäàäàò íÿêîëêî âúñòàíè÷åñêè ðàéîíà â Áúëãàðèÿ: Ðóñå -ñ ãëàâåí ïðåäñòàâèòåë Íèêîëà Îáðåòåíîâ, Ñòàðà Çàãîðà - ñ ãëàâåí ïðåäñòàâèòåë Ñòåôàí Ñòàìáîëîâ è ò.í. Ïîäãîòâåíîòî âúñòàíèå â Ñòàðà Çàãîðà îáà÷å ïðåç ì. ñåïòåìâðè ñ.ã. å ïîòóøåíî îùå ïðè èçáóõâàíåòî ìó.

Ìåæäóâðåìåííî â ðåâîëþöèîííèÿ êîìèòåò â Áóêóðåø âúçíèêâàò íîâè íåäîðàçóìåíèÿ è ñïîðîâå. Òîâà ïðèíóæäàâà ãðóïà ðåâîëþöèîíåðè äà ñå îáîñîáÿò â íîâ ðåâîëþöèîíåí êîìèòåò â ãðàä Ãþðãåâî, êúäåòî ïðåç íîåìâðè 1875 ã. ðåøàâàò äà çàïî÷íå èíòåíçèâíà ïîäãîòîâêà â ïîðîáåíàòà ðîäèíà ñ öåë èçáóõâàíå íà âñåîáùî âúñòàíèå ïðåç ñëåäâàùàòà 1876 ã.

Ñòðàíàòà å áèëà ðàçäåëåíà îòíà÷àëî íà ïåò, à ïî-êúñíî íà ÷åòèðè ðåâîëþöèîííè îêðúãà. Ïúðâèÿò, ðúêîâîäåí îò Ñòåôàí Ñòàìáîëîâ ñúñ ñåäàëèùå â Òúðíîâî, îáõâàùàë ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ, âòîðèÿò ñúñ ñåäàëèùå Ñëèâåí è ðúêîâîäåí îò Èëàðèîí Äðàãîñòèíîâ îáõâàùàë þãîèçòî÷íàòà ÷àñò íà ñòðàíàòà, òðåòèÿò ñúñ ñåäàëèùå Âðàöà è ðúêîâîäèòåë Ñòîÿí Çàèìîâ èìàë çà òåðèòîðèÿ ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ è ÷åòâúðòèÿò ñúñ ñåäàëèùå îòíà÷àëî Ïëîâäèâ, à ïî-êúñíî Ïàíàãþðèùå ñ ðúêîâîäèòåë Ïàíàéîò Âîëîâ îáõâàùàë þãîçàïàäíèòå çåìè.

Àêòèâíà è øèðîêà ðåâîëþöèîííà äåéíîñò ñå èçâúðøâà ïðåäèìíî â Чåòâúðòèÿ è Ïúðâèÿ ðåâîëþöèîííè îêðúçè. Îñîáåíî ïëîäîòâîðíà å äåéíîñòòà â Ïàíàãþðèùå, êúäåòî ïîìîùíèöè íà Ïàíàéîò Âîëîâ ñà Ãåîðãè Áåíêîâñêè è Ãåîðãè Èêîíîìîâ, à ïî-êúñíî êúì òÿõ ñå ïðèñúåäèíÿâà è Çàõàðè Ñòîÿíîâ.

Îùå â ðàííèòå ìåñåöè íà 1876 ã. â ðúêîâîäñòâîòî íà Ïàíàãþðñêèÿ ðåâîëþöèîíåí îêðúã ñå íàëàãà àâòîðèòåòíàòà è àâòîêðàòñêà ôèãóðà íà Ãåîðãè Áåíêîâñêè (Ãàâðèë Ãðóåâ Õëúòåâ), êîéòî ïîñòåïåííî ñå ïðåâðúùà ôàêòè÷åñêè â ãëàâåí àïîñòîë íà îêðúãà.

Ïàíàãþðñêèÿò îêðúã óñïÿâà äà ïîäãîòâè âúñòàíèåòî ñàìî â íÿêîëêî ìåñåöà, èçïîëçâàéêè, ðàçáèðà ñå, íà ìíîãî ìåñòà ðåâîëþöèîííàòà ìðåæà îò ìåñòíè êîìèòåòè, îñòàíàëà îò Ëåâñêè. Íà 14 àïðèë ðúêîâîäñòâîòî íà Ïàíàãþðñêèÿ îêðúã ñâèêâà ïúðâîòî ðåâîëþöèîííî íàðîäíî ñúáðàíèå â ìåñòíîñòòà Îáîðèùå, íåäàëå÷ îò Ïàíàãþðèùå. Ïðèñúñòâàò 56 äåëåãàòè îò öåëèÿ îêðúã. Íà ñúáðàíèåòî ñå âçåìà ðåøåíèå äà ñå îáÿâè âúñòàíèåòî íà 1 ìàé.

Ïîðàäè ïðåäàòåëñòâî îáà÷å, è çà äà ñå ïðåäîòâðàòÿò ïðåäïðèåòèòå ìåðêè îò òóðñêèòå âëàñòè, âúñòàíèåòî èçáóõâà íà 20 àïðèë â ãðàä Êîïðèâùèöà ïîä âîäèòåëñòâîòî íà Òîäîð Êàáëåøêîâ. Îùå ñúùèÿ äåí å èçïðàòåíî „êúðâàâîòî ïèñìî' çà ñúáèòèåòî è ùàáúò â Ïàíàãþðèùå ïðîêëàìèðà îáÿâÿâàíåòî íà âúñòàíèå â öåëèÿ îêðúã. Âúñòàâàò è ñåëèùàòà ïî ñåâåðíèòå ñêëîíîâå íà Ðîäîïèòå - Áðàöèãîâî, Ïåðóùèöà, Áàòàê.

Îùå îò ïúðâèòå äíè íà âúñòàíèåòî ðåâîëþöèîíåðè êîííèöè, íà÷åëî ñ Áåíêîâñêè, òðúãâàò èç îêîëíèòå ñåëà, çà äà ãè âäèãàò íà âúîðúæåíà áîðáà. Ñàìî â íÿêîëêî äíè ãîëÿìà ÷àñò îò ñåëèùàòà â îêðúãà ñà îáõâàíàòè îò âúñòàíèåòî.  ãîëåìèòå öåíòðîâå îáà÷å êàòî Ïëîâäèâ è Ïàçàðäæèê âëàñòòà äúðæè çäðàâî ïîëîæåíèåòî â ðúöåòå ñè. Òîâà äàâà âúçìîæíîñò íà òóðöèòå - êàêòî áàøèáîçóê, òàêà è ðåäîâíà âîéñêà - äà íàïàäíàò íàé-íàïðåä Ñòðåë÷à è Êëèñóðà, à ñëåä òîâà è Ïàíàãþðèùå. Òðè äíè ïðîäúëæàâàò êúðâàâèòå ñðàæåíèÿ îêîëî ãëàâíèÿ ãðàä íà âúñòàíèåòî, íî íàêðàÿ ñ ïîìîùòà íà àðòèëåðèÿ è êàâàëåðèéñêè ÷àñòè Ïàíàãþðèùå å áèë ïðåâçåò íà 30 àïðèë îò ðåäîâíàòà òóðñêà âîéñêà è áàøèáîçóöèòå, è îïîæàðåí, à çàâàðåíîòî íàñåëåíèå ïîäëîæåíî íà èçáèâàíå.

Òåæêè ñðàæåíèÿ ñà âîäåíè è çà îâëàäÿâàíå íà óêðåïåíèÿ âúñòàíè÷åñêè ëàãåð „Åëåäæèê'. Äíè íàðåä ïðîäúëæèëè è îæåñòî÷åíèòå ñðàæåíèÿ îêîëî îáêðúæåíèòå îò õèëÿäíà âîéñêà âúñòàíè÷åñêè ñåëèùà â Çàïàäíèòå Ðîäîïè - Áðàöèãîâî, Áàòàê è Ïåðóùèöà. Ñ ðàçãðîìÿâàíå íà ñúïðîòèâàòà èì îò ñòðàíà íà òóðñêèòå âîéñêè è áàøèáîçóöèòå ñå å çàïî÷âàëî ìàñîâî, äîðè ïîãîëîâíî, êëàíå íà çàâàðåíèòå æåíè, ñòàðöè è äåöà.

Ñëåä ðàçãðîìà íà âúñòàíèåòî â Ïàíàãþðñêè îêðúã, Áåíêîâñêè ñ åäíà ãðóïà ñâîè ñúòðóäíèöè ñå îòïðàâèë êúì Äóíàâà, ñ íàäåæäà äà ñå ïðåõâúðëè âúâ Âëàøêî.  Òåòåâåíñêèÿ áàëêàí îáà÷å å áèë ïðåäàäåí è óáèò. Îò ãðóïàòà ñå ñïàñÿâà ñàìî Çàõàðè Ñòîÿíîâ, êîéòî ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî íàïèñâà äîêóìåíòàëíàòà åïîïåÿ íà âúñòàíèåòî, ïðåäàâàíà è ñåãà îò ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå êàòî ãåðîè÷åí ëåòîïèñ çà íàðîäíàòà ñúäáà.

Âúñòàíèÿ èçáóõíàëè è â ðàéîíà íà Òúðíîâñêèÿ ðåâîëþöèîíåí îêðúã - Áàòîøåâî, Íîâî ñåëî, Êðúâåíèê.  Äðÿíîâñ-êèÿ ìàíàñòèð ñå óñòàíîâèëà âúñòàíè÷åñêà ÷åòà, âîäåíà îò ïîï Õàðèòîí, êîÿòî îêàçàëà ïðîäúëæèòåëíà è ãåðîè÷íà ñúïðîòèâà íà íåêîëêîêðàòíî ïðåâúçõîæäàùèÿ ÿ ïðîòèâíèê. Âúñòàíè÷åñêè ÷åòè äåéñòâàëè è â Òðîÿíñêî, Ãàáðîâñêî, Òðåâíåíñêî, Ðóñåíñêî.

Íåçíà÷èòåëíè ñà áèëè ïðîÿâèòå íà ñúçàêëÿòíèöèòå â äðóãèòå äâà ðåâîëþöèîííè îêðúãà - Ñëèâåíñêèÿ è îñîáåíî Âðà÷àíñêèÿ.

Îêîëî ñðåäàòà íà ìàé â Áóêóðåù Õðèñòî Áîòåâ ïîäãîòâÿ ÷åòà ñ îêîëî 200 äóøè, êîÿòî íà 17 ìàé ïëåíÿâà àâñòðèéñêèÿ äóíàâñêè êîðàá „Ðàäåöêè' è ñëèçà íà áúëãàðñêèÿ áðÿã ïðè Êîçëîäóé. Îòòóê çàïî÷âà è ïîñëåäíèÿò ãåðîè÷åí ïîõîä íà òàçè áóíòîâíà áúëãàðñêà ïðîëåò. Áîòåâàòà ÷åòà âîäè îæåñòî÷åíè ñðàæåíèÿ ñ òóðñêè ïîòåðè îò Äóíàâà ÷àê äî Êàìàðàòà âúâ Âðà÷àíñêèÿ áàëêàí, êúäåòî å óáèò ñàìèÿò âîéâîäà.

Àïðèëñêîòî âúñòàíèå îñòàâà íàé-ãîëÿìàòà è ñúäáîíîñíà èçÿâà íà áúëãàðñêîòî íàöèîíàëíîîñâîáîäèòåëíî âúîðúæåíî äâèæåíèå. Èìåííî áëàãîäàðåíèå íà íåãî è îñîáåíî íà æåñòîêîòî ìó ïîòóøàâàíå ñå íàëàãà íàìåñàòà íà Åâðîïà, ñâèêâàíåòî íà åäíà ìåæäóíàðîäíà êîíôåðåíöèÿ íà âåëèêèòå ñèëè è íàêðàÿ èçáóõâàíåòî íà ðóñêî-òóðñêàòà îñâîáîäèòåëíà âîéíà.

Ïðè èçáóõâàíåòî íà âúñòàíèåòî â Õåðöåãîâèíà ïðåç 1875 ã. Ïåòåðáóðã ñå å îïèòàë äà ïîòóøè ïëàìâàùèÿ ïîæàð íà Áàëêàíèòå îùå â íà÷àëîòî. Èíòåðåñèòå íà Ðóñêàòà èìïåðèÿ ñà íàëàãàëè â òîçè ìîìåíò äà íå ñå äîïóùà ñàìîñòîÿòåëíî âúñòàíèå íà íàðîäà íè çà îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ. „Âúñòàíèå ùå èìà' - òâúðäåëè åìèñàðèòå íà ðóñêèÿ öàðèçúì -„íî ñàìî êîãàòî òîâà ðåøè Ðóñèÿ.' Ñèãíàëèòå çà ïîäãîòîâêàòà íà âúñòàíèåòî â Áúëãàðèÿ â íà÷àëîòî íà 1876 ã. ïðåäèçâèêàëè èñòèíñêà òðåâîãà âñðåä îôèöèàëíèòå ñðåäè â Ïåòåðáóðã è Ìîñêâà. Âçåòè áèëè ìåðêè äà ñå ïàðèðàò âñè÷êè äåéñòâèÿ íà îðãàíèçàöèÿòà. Ñ ïîìîùòà íà ðóñêèòå åìèñàðè â Áóêóðåù è íà ðóñêèòå ñëóæèòåëè â ïîñîëñòâîòî â Öàðèãðàä áèëè çàëîâåíè è åêñòðàäèðàíè â Ðóñèÿ çàêóï÷èöèòå íà îðúæèå è ìóíèöèè çà âúñòàíèåòî. Òîâà å åäíà îò ïðè÷èíèòå íà 20 àïðèë 1876 ã. áúëãàðñêèÿò íàðîä äà ñå âäèãíå íà âúñòàíèå ñ êðåìúêëèè ïóøêè è íåãîäåí áàðóò, ïðîäàâàí ñêúïî è ïðåñêúïî „íà ÷åðíî' îò òóðñêè ñïåêóëàíòè. Èìåííî çà òîâà òóê òðÿáâà äà êàæåì è åäíà ïðåìúë÷àâàíà èñòèíà: âúñòàíèåòî, êîåòî ðåøè ñúäáàòà è îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ, áåøå ïðîâåäåíî áåç äîðè è íàé-ìàëêàòà ïîìîù íà Ðóñèÿ è íà êîÿòî è äà áèëî äðóãà ñâîáîäíà åâðîïåéñêà äúðæàâà, ïîäïîìàãàëè ùåäðî îñâîáîäèòåëíîòî äâèæåíèå íà Âëàøêî, Ãúðöèÿ è Ñúðáèÿ. Îò ïúðâèÿ ñúáðàí çà Àïðèëñêîòî âúñòàíèå çåëåíÿñàë ãðîø äî ïîñëåäíàòà ïðîëÿòà â íåãî êàïêà êðúâ - òî áåøå ÷èñòî áúëãàðñêî äåëî.

Êàòî îòãîâîð íà íåïðåêúñíàòî íàòðàïâàíàòà íè ìèñúë, ÷å „ñâîáîäàòà íè å ïîäàðåíà', âñåêè áúëãàðèí ñ ãîðäîñò òðÿáâà äà çíàå ôàêòà, ÷å äâåòå íàé-ãîëåìè ïðîÿâè íà äóõîâíîòî ìó è ïîëèòè÷åñêî îñâîáîæäåíèå - áîðáàòà çà íåçàâèñèìà áúëãàðñêà öúðêâà è Àïðèëñêîòî âúñòàíèå - áÿõà ïî ñúùèíàòà ñè íàïúëíî ñàìîñòîÿòåëíè è äîñòîéíî îñúùåñòâåíè áúëãàðñêè äåëà.

Îòçâóêúò îò ìàñîâèòå æåñòîêîñòè íàä áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå ïðè ïîòóøàâàíåòî íà Àïðèëñêîòî âúñòàíèå äîáèâà çíà÷èòåëíè ðàçìåðè îùå â íà÷àëîòî íà ëÿòîòî. Òîé ñå ðàçðàñòâà áëàãîäàðåíèå ïóáëèêàöèèòå â àíãëèéñêè, ðóñêè, ôðåíñêè è íåìñêè âåñòíèöè íà äîïèñêè èçïðàòåíè îò ãðóïà ÷óæäåñòðàííè êîðåñïîíäåíòè. Îñîáåíà çàñëóãà ìåæäó òÿõ èìà àìåðèêàíñêèÿò æóðíàëèñò Äæ. Ìàêãàõàí. Óæàñÿâàùèòå ôàêòè, êîèòî áèâàò íàó÷àâàíè, ïîâäèãàò â Åâðîïà è îñîáåíî â Àíãëèÿ, áóðÿ îò íåãîäóâàíèå. Íà÷åëî íà âúëíàòà íà îáùåñòâåíèÿ ïðîòåñò ñðåùó òóðñêèòå çâåðñòâà çàñòàâà âîäà÷úò íà Ëèáåðàëíàòà ïàðòèÿ âúâ Âåëèêîáðèòàíèÿ Óéëÿì Ãëàäñòîí. Ìàñîâè äåìîíñòðàöèè â ïîäêðåïà íà áúëãàðèòå ñòàâàò â Ìîñêâà è Ïåòåðáóðã ïî èíèöèàòèâà ïðåäè âñè÷êî íà ÷ëåíîâå íà Ñëàâÿíñêèÿ êîìèòåò. Äîðè íàé-âëèÿòåëíèÿò ïîëèòèê íà êîíòèíåíòà ïî òîâà âðåìå, ãåðìàíñêèÿò êàíöëåð Áèñìàðê çàÿâèë, ÷å „ñëåä æåñòîêîñòèòå íà òóðöèòå ïî ïîòóøàâàíå íà Àïðèëñêîòî âúñòàíèå, çà Òóðöèÿ íÿìà ïîâå÷å ìÿñòî â Åâðîïà'.

 çàùèòà íà áúëãàðñêàòà êàóçà çàñòàâàò ñâåòîâíî èçâåñòíè ëè÷íîñòè è ïèñàòåëè êàòî Âèêòîð Þãî, Òóðãåíåâ, Äîñòîåâñêè, Îñêàð Óàéëä, Чàðëç Äàðâèí è äð.

Ìåæäóâðåìåííî ïðåç þíè 1876 ã. èçáóõâà âîéíà ìåæäó Ñúðáèÿ è Òóðöèÿ. Â ïîìîù íà ñúðáèòå ñå ñðàæàâàò íÿêîëêî õèëÿäè áúëãàðñêè äîáðîâîëöè â ñïåöèàëíè îòðÿäè, îðãàíèçèðàíè è ïîäïîìàãàíè îò ÁÐÖÊ â Áóêóðåù, ïðåèìåíóâàí ñåãà â „Áúëãàðñêî öåíòðàëíî áëàãîòâîðèòåëíî îáùåñòâî'.

Âîéíàòà ïðèêëþ÷âà ñêîðî, íî îáùåñòâåíîòî ìíåíèå â Åâðîïà ïðîäúëæàâà ðåâíîñòíî äà ïîäêðåïÿ ñúäáàòà è ïðàâàòà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä. Íàðàñòâà âñå ïîâå÷å è îáùåñòâåíèÿò íàòèñê âúðõó ðóñêîòî ïðàâèòåëñòâî è èìïåðàòîð Àëåêñàíäúð II çà âîåííà íàìåñà â ïîëçà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä.

Äåëåãàöèÿ ñúñòàâåíà îò äâå âëèÿòåëíè ëè÷íîñòè â áúëãàðñêèÿ îáùåñòâåíî-ïîëèòè÷åñêè æèâîò - Äðàãàí Öàíêîâ è Ìàðêî Áàëàáàíîâ - èçïðàòåíè ñ ïîäêðåïàòà íà áúëãàðñêèÿ åêçàðõ Àíòèì I, òðúãâà èç ñòîëèöèòå íà âåëèêèòå ñèëè â Åâðîïà è óñïÿâà äà ïðèâëå÷å âñå ïî-øèðîêî âíèìàíèåòî íà ïðàâèòåëñòâàòà âúðõó ñúäáàòà íà áúëãàðèòå.

Òîâà íàëàãà ñâèêâàíåòî íà Êîíôåðåíöèÿ íà ïðåäñòàâèòåëèòå íà åâðîïåéñêèòå âåëèêè ñèëè â Öàðèãðàä â êðàÿ íà 1876 è íà÷àëîòî íà 1877 ã., êîÿòî ñëåä äúëãè äèñêóñèè îïðåäåëÿ åäíà àâòîíîìíà Áúëãàðèÿ, ðàçäåëåíà íà äâå îáëàñòè è ñ òåðèòîðèÿ áëèçêà äî åòíè÷åñêèòå é ãðàíèöè, âêëþ÷âàùà öÿëà Äîáðóäæà, öÿëà Ìèçèÿ ñ Íèøêà îáëàñò è Ïîìîðàâèåòî, ïî÷òè öÿëà Ìàêåäîíèÿ è ãîëÿìà ÷àñò îò Òðàêèÿ. Òóðñêîòî ïðàâèòåëñòâî îáà÷å îòõâúðëÿ ïðåäëîæåíèåòî íà âåëèêèòå ñèëè, îáÿâÿâàéêè „êîíñòèòóöèÿ' â ñòðàíàòà, êîÿòî ïîíå íà äóìè „îñèãóðÿâàëà ïðàâàòà íà âñè÷êè íàðîäíîñòè è ðåëèãèè â èìïåðèÿòà'. Ôàðñ, êîéòî âåäíàãà ñëåä ïðèêëþ÷âàíå íà êîíôåðåíöèÿòà å åëèìèíèðàí îò ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò íà ñòðàíàòà, çàåäíî ñ íåãîâèòå ñúçäàòåëè.

Ïîäãîòâÿíèòå ðåøåíèÿ è òåðèòîðèàëíèòå ïðåäëîæåíèÿ íà Öàðèãðàäñêàòà êîíôåðåíöèÿ áÿõà íàé-áëàãîïðèÿòíàòà ôîðìà çà îñâîáîæäåíèåòî íà åäèííàòà áúëãàðñêà åòíè÷åñêà

îáùíîñò, òàêà êàêòî èçèñêâàøå íàöèîíàëíîîñâîáîäèòåëíà-òà íè èäåîëîãèÿ - ñ áúëãàðñêà êðúâ è ïðè êîíñåíñóñ íà âñè÷êè åâðîïåéñêè ñèëè. Òîãàâà íÿìàøå äà èìà íèòî ïðèâèëåãèðîâàíè „îñâîáîäèòåëè', íèòî Áåðëèíñêè êîíãðåñ, íèòî ïîñëåäñòâèÿòà ìó, êîèòî ðàçäðóñâàò â ïðîäúëæåíèå íà 120 ãîäèíè è äîðè äî äíåñ ìèðà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ.

Ïðè òàêà ñúçäàëàòà ñå îáñòàíîâêà, êàêòî è ïðè òàéíàòà ïîäãîòîâêà íà Àâñòðî-Óíãàðèÿ çà åâåíòóàëíà âîåííà èíòåðâåíöèÿ íà Áàëêàíèòå (è ñ òîâà èçìåñòâàíå íà ðóñêàòà èíèöèàòèâà â òîçè ðàéîí), Ðóñèÿ îïðåäåëåíî çàïî÷íàëà ïîäãîòîâêà çà âîéíà ñ Òóðöèÿ. Âïðî÷åì ïîäãîòîâêàòà çà òîâà çàïî÷íàëà îò îò ò.íàð. Ðàéõùàäñêà ñðåùà ìåæäó ðóñêèÿ èìïåðàòîð Àëåêñàíäúð II è àâñòðîóíãàðñêèÿ èìïåðàòîð Ôðàíö Éîñèô, ñúñòîÿëà ñå íà 8 þëè 1876 ã. è ïîñâåòåíà íà ïåðñïåêòèâèòå çà òîêó-ùî çàïî÷íàëàòà Ñðúáñêî-òóðñêà âîéíà. Ïðåñëåäâàéêè ñâîè öåëè, áèëî ïîñòèãíàòî ñïîðàçóìåíèå ìåæäó äâåòå ñòðàíè òå äà ñå âúçäúðæàò íà ïúðâî âðåìå îò âìåøàòåëñòâî â êîíôëèêòà. Ñòàâàëî å è äóìà ïðè ðàçïðåäåëåíèå íà Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ äà ñå îáðàçóâàò äâå ñàìîñòîÿòåëíè êíÿæåñòâà (èëè àâòîíîìíè îáëàñòè), ñåâåðíî è þæíî îò Áàëêàíà.

Ïðåãîâîðèòå ìåæäó ðóñêîòî è àâñòðèéñêîòî ïðàâèòåëñòâà ïðîäúëæàâàò òàéíî è ïðåç íîåìâðè 1876 ã., êàòî äâåòå ñòðàíè ñå ñòðåìÿò äà èçâëåêàò, âñÿêà çà ñåáå ñè, îïðåäåëåíè èçãîäè, êàòî îñíîâíàòà öåë íà Ðóñèÿ å äà ñå ïàðèðà åâåíòóàëíî è íåïîñðåäñòâåíî âìåøàòåëñòâî íà Àâñòðî-Óíãàðèÿ íà Áàëêàíèòå. Íà 15. I. 1877 ã. â Áóäàïåùà áèë ïîäïèñàí ò.íàð. „Òàéíà êîíâåíöèÿ', ãàðàíòèðàùà íåóòðàëèòåòà íà Àâñòðî-Óíãàðèÿ â ïðåäñòîÿùàòà ðóñêî-òóðñêà âîéíà. Íà 18 ìàðò ñ.ã. êîíâåíöèÿòà áèëà äîïúëíåíà ñ òåêñòîâå, êîèòî èìàò ñúùåñòâåíî çíà÷åíèå çà áúäåùåòî íà Áúëãàðèÿ. Àâñòðî-Óíãàðèÿ îñèãóðÿâàëà çà ñåáå ñè Áîñíà è Õåðöåãîâèíà, à Ðóñèÿ - Áåñàðàáèÿ. Ñúãëàñíî òîçè òàåí òåêñò, íà Áàëêàíèòå íå ñå äîïóñêàëî ñúçäàâàíåòî íà ãîëÿìà ñëàâÿíñêà äúðæàâà. Òàçè êëàóçà, çàäîâîëÿâàùà âçàèìíèòå èíòåðåñè íà Àâñòðî-Óíãàðèÿ è Ðóñèÿ, ùå èãðàå îñíîâíà ðîëÿ ñëåä ïðèêëþ÷âàíå íà âîéíàòà, ùå äîâåäå ïðàêòè÷åñêè äî ðàçêúñâàíå íà åäèííàòà áúëãàðñêà åòíè÷åñêà îáùíîñò - íàé-ìíîãîëþäíàòà íà Áàëêàíèòå è îñòàíàëà ïðåç öÿëîòî ïåòâåêîâíî ðîáñòâî êàòî åäèííà öÿëîñò. Òàçè òàéíà êîíâåíöèÿ ùå íàëîæè ñâèêâàíåòî è íà ñúäáîíîñíèÿ çà áúäåùåòî íà Áúëãàðèÿ è Áàëêàíèòå Áåðëèíñêè êîíãðåñ. Òàêà ñ òàéíèòå ïîäïèñè íà äâåòå ïðàâèòåëñòâà, øàíñîâåòå çà áúäåùåòî íà åäíà Áúëãàðèÿ â íåéíàòà åòíè÷åñêà öÿëîñò áèëè ñâåäåíè äî ìèíèìóì îùå ïðåäè çàïî÷âàíåòî íà âîåííèòå äåéñòâèÿ.

 êðàÿ íà ìàðò 1877 ã. ñ åäèí ïðîòîêîë, ïîäïèñàí â Ëîíäîí, ó÷àñòíèöèòå â Öàðèãðàäñêàòà êîíôåðåíöèÿ íà âåëèêèòå ñèëè ïðåäëàãàò îòíîâî Òóðöèÿ äà ñå ñúãëàñè ñ ïðåäëîæåíèÿòà èì. Öàðèãðàä îáà÷å îòõâúðëÿ è òîçè ïúò ïðîòîêîëà.

II

Ðóñêèòå âîéñêè ïðîâåëè òðè ïîñëåäîâàòåëíè êðúâîïðîëèòíè àòàêè íà êðåïîñòòà, íî íå óñïåëè äà ïðîáèÿò îòáðàíàòà. Òîâà íàëîæèëî ïðåõâúðëÿíåòî íà äîïúëíèòåëíè âîéñêè îò Ðóñèÿ è îðãàíèçèðàíåòî íà ïëúòíà îáñàäà íà Ïëåâåí ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà èçâåñòíèÿ îò Êðèìñêàòà âîéíà ãåíåðàë Òîòëåáåí.

Ñëåä ÷åòèðèìåñå÷íà îáñàäà íîâàòà òàêòèêà äàëà ðåçóëòàòè. Ïðè îïèò äà èçòåãëè îò ãðàäà èçòîùåíàòà è ïðèâúðøèëà ïðèïàñèòå ñè âîéñêà, Îñìàí ïàøà áèë ðàçáèò è ïëåíåí êðàé Ïëåâåí íà 10 äåêåìâðè 1877 ã. çàåäíî ñ ÷åòèðèäå-ñåòõèëÿäíà àðìèÿ.

Òîâà äîâåëî äî âíåçàïåí è êîðåíåí ïîâðàò â õîäà íà âîéíàòà. Åäèí îòðÿä îò îêîëî 70 000 ðóñêè âîéíèöè, íà÷åëî ñ ãåíåðàë Ãóðêî ïðåìèíàë ñíåæíèòå ïðîõîäè íà Áàëêàíà è ñå ñïóñíàë êúì Ñîôèÿ.  îêîëíîñòèòå íà ãðàäà òóðñêèòå âîéñêè áèëè ðàçáèòè è áúäåùàòà áúëãàðñêà ñòîëèöà îñâîáîäåíà.

Îò Ñîôèÿ â ÷åòèðè êîëîíè âîéñêèòå íà Ãóðêî ñå îòïðàâèëè íà þãîèçòîê êúì Ïëîâäèâ. Ìåæäóâðåìåííî ïðåç Òðîÿíñêèÿ è Øèï÷åíñêèÿ ïðîõîäè äðóãè ðóñêè îòðÿäè ñå ñïóñíàëè â ïîäáàëêàíñêèòå ïîëåòà è íàíåñëè ñúêðóøèòåëíî ïîðàæåíèå íà òóðñêàòà àðìèÿ, ñúñðåäîòî÷åíà ïðè Øåéíîâî. Ïî òîâà âðåìå âîéñêèòå íà Ãóðêî îñâîáîäèëè è Ïëîâäèâ. Ïúòÿò êúì Îäðèí áèë îòêðèò. Ñëåä ïðåâçåìàíåòî ìó ðóñêèòå âîéñêè ñå óñòðåìèëè êúì Öàðèãðàä. Òîâà íàêàðàëî òóðñêîòî ïðàâèòåëñòâî äà îòïðàâè ìîëáà çà ïðèìèðèå. Ïðèìèðèåòî áèëî ñêëþ÷åíî íà 31 ÿíóàðè 1878 ã. â Îäðèí, à íà 19 ôåâðóàðè ñ.ã. âîéíàòà ïðèêëþ÷èëà ñ ïîäïèñâàíåòî íà ìèðåí äîãîâîð â ìàëêîòî êóðîðòíî ñåëèùå êðàé Öàðèãðàä Ñàí Ñòåôàíî.

Ñúãëàñíî òîçè äîãîâîð, íàðå÷åí îôèöèàëíî ïðåëèìè-íàðåí (ïðåäâàðèòåëåí), ñå ñúçäàâàëî àâòîíîìíî òðèáóòàð-íî êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ ñúñ ñâîå ïðàâèòåëñòâî è âîéñêà. Ãðàíèöèòå íà Áúëãàðñêîòî êíÿæåñòâî îáõâàùàëè öÿëà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ ñ Þæíà Äîáðóäæà, öÿëà Òðàêèÿ áåç Ãþìþðäæèíà è Îäðèíñêî, íî ñ îáøèðåí èçëàç íà Áÿëî ìîðå è öÿëà Ìàêåäîíèÿ áåç Ñîëóí è Õàëêèäè÷åñêèÿ ïîëóîñòðîâ.

Ðóìúíèÿ ïîëó÷àâàëà Ñåâåðíà Äîáðóäæà çà ñìåòêà íà îòñòúïåíàòà îò íåÿ íà Ðóñèÿ Áåñàðàáèÿ. Ñúðáèÿ êàòî „êîìïåíñàöèÿ' çà ó÷àñòèåòî ñè â ïîñëåäíèÿ ìîìåíò íà âîéíàòà, ïîëó÷èëà Íèøêà îáëàñò è Ïîìîðàâèåòî. Òàêà îùå ñ ïîäïèñâàíåòî íà Ñàíñòåôàíñêèÿ äîãîâîð çàïî÷íàëî îôèöèàëíî ðàçäàâàíåòî íà áúëãàðñêè çåìè. Âúïðåêè òîâà, ñëåä ïåòñòîòèí ãîäèíè ðîáñòâî, Áúëãàðèÿ âúçêðúñíàëà çà ñâîáîäåí æèâîò, ïðè òîâà ïî÷òè â åòíè÷åñêèòå ñè ãðàíèöè.

Ñàíñòåôàíñêà Áúëãàðèÿ áèëà äîñòîåí çàâúðøåê íà ìíîãîäåòíàòà íàöèîíàëíîîñâîáîäèòåëíà áîðáà íà áúëãàðñêèÿ íàðîä è íà îñâîáîäèòåëíàòà Ðóñêî-òóðñêà âîéíà.

Äîãîâîðúò ïîäïèñàí â Ñàí Ñòåôàíî ïîòâúðæäàâàøå âñúùíîñò (ñ íÿêîè îðÿçâàíèÿ íà áúëãàðñêèòå çåìè) îíàçè òåðèòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà åòíè÷åñêà îáùíîñò (æèâÿëà áëèçî õèëÿäà ãîäèíè êàòî êîìïàêòíà öÿëîñò è çàïàçåíà êàòî òàêàâà ïðåç öÿëîòî ðîáñòâî), êîÿòî áåøå óòâúðäåíà ñúñ ñóëòàíñêèÿ ôåðìàí îò 1870 ã. è ñ ïðèåòèòå çà ðàçãëåæäàíå îò Öàðèãðàäñêàòà ïîñëàíè÷åñêà êîíôåðåíöèÿ íà âåëèêèòå ñèëè ïðåç 1876/1877 ã. äâå àâòîíîìíè áúëãàðñêè îáëàñòè - Çàïàäíà ñúñ ñòîëèöà Ñîôèÿ è Èçòî÷íà ñúñ ñòîëèöà Òúðíîâî, âêëþ÷âàùè îáùî îñíîâíèòå áúëãàðñêè åòíè÷åñêè ÷àñòè -Ìèçèÿ ñ Äîáðóäæà, öÿëà Ìàêåäîíèÿ è ãîëÿìà ÷àñò îò Òðàêèÿ. Òàêà äî ìîìåíòà, â êîéòî ñå ïîñòàâÿò ïîäïèñèòå íà Ñàíñòåôàíñêèÿ äîãîâîð, âñè÷êè åâðîïåéñêè âåëèêè ñèëè -Òóðöèÿ, Àíãëèÿ, Ôðàíöèÿ, Àâñòðî-Óíãàðèÿ, Ãåðìàíèÿ, Èòàëèÿ è Ðóñèÿ - ñà ïðèçíàëè åòíè÷åñêàòà öÿëîñò íà áúëãàðñêàòà íàðîäíîñò - êàòî òåðèòîðèÿ, íàñåëåíèå è êóëòóðà.

Òîâà íå å èçáëèê íà íàöèîíàëíà ðîìàíòèêà ñ êúñíà äàòà, íèòî îïèò çà íÿêàêúâ òåíäåíöèîçåí íàìåê, à èñòîðèÿ íà Áúëãàðèÿ è èñòîðèÿ íà Åâðîïà êúì 19 ôåâðóàðè 1878 ã. Çàùîòî íåçàâèñèìî îò âñè÷êî, êîåòî ñå ñëó÷è ñëåä òîâà, òîâà ïðèïîçíàâàíå èçâúðøåíî òðèêðàòíî - ñúñ ñóëòàíñêèÿ ôåðìàí, íà Öàðèãðàäñêàòà êîíôåðåíöèÿ è ïðè ïîäïèñâàíå äîãîâîðà â Ñàí Ñòåôàíî - å ÷àñò îò åâðîïåéñêàòà èñòîðè÷åñêà Äåéñòâèòåëíîñò çà ìîìåíòà è íèêîé íå ìîæå äà ãî îòðè÷à.

Îñâåí Áúëãàðñêîòî îïúë÷åíèå, êîåòî â ðàçãúíàò ñúñòàâ å íàäõâúðëÿëî 12 000 äóøè, ñúáðàíè îò òðèòå îñíîâíè åòíè÷åñêè ÷àñòè íà Áúëãàðèÿ - Ìèçèÿ, Òðàêèÿ è Ìàêåäîíèÿ è áåñàðàáñêè áúëãàðè, â Îñâîáîäèòåëíàòà âîéíà ó÷àñòâàò ïðÿêî èëè êîñâåíî è õèëÿäè äðóãè áúëãàðè - êàòî ðàçóçíàâàíå, äîáðîâîë÷åñêè îòðÿäè, îõðàíÿâàùè âúîðúæåíè ÷åòè - íàä 55 000 äóøè. Êàòî ïðèáàâèì êúì òÿõ çàåòèòå â îáîçíîòî îñèãóðÿâàíå íàøè ñúíàðîäíèöè, îáùîòî ó÷àñòèå íà áúëãàðèòå âúâ âîéíàòà íàäõâúðëÿ 80 000 äóøè.  ðóñêî-òóðñêàòà îñâîáîäèòåëíà âîéíà çàãèâàò êúì 53 000 âîéíèöè îò ðóñêàòà èìïåðàòîðñêà àðìèÿ, îêîëî 8000 ðóìúíöè è íàä 34 000 áúëãàðè - ïðÿêî èëè êîñâåíî çààíãàæèðàíè âúâ âîåííèòå äåéñòâèÿ. Êúì òÿõ íå ñïàäàò è õèëÿäèòå áúëãàðñêè ìúæå, æåíè è äåöà îò ìèðíîòî íàñåëåíèå, æåðòâè íà áàøèáîçóøêè èçñòúïëåíèÿ, ðåïðåñèè èëè ìàðîäåðñêè íàëåòè.

Òàêà ÷å íå ñàìî Àïðèëñêîòî âúñòàíèå, íî è ïðÿêîòî ìàñîâî ó÷àñòèå íà áúëãàðèòå â Îñâîáîäèòåëíàòà âîéíà å çàñëóãà, ïðèíîñ è äîñòîéíñòâî íà íàðîäà íè çà èçâîþâàíå íà ñâîáîäàòà ñè. Ôàêò, êîéòî çà æàëîñò ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèëåòèÿ, à â èçâåñòåí ñìèñúë è ïðåäè, áåøå ñúçíàòåëíî èëè íåñúçíàòåëíî ïðåìúë÷àâàí.