ÂÚÇÑÒÀÍÎÂßÂÀÍÅ È ÏÚÐÂÎÍÀЧÀËÍÎ ÐÀÇÂÈÒÈÅ ÍÀ ÁÚËÃÀÐÑÊÀÒÀ ÄÚÐÆÀÂÀ (1879-1885 Ã.)

Èäåÿòà çà âúçñòàíîâÿâàíå íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà íå èç÷åçâà ïðåç öåëèÿ ïåðèîä íà îñìàíñêîòî âëàäè÷åñòâî (1396-1878 ã.). Ðàäèêàëíèòå ïðîìåíè â ñòîïàíñêèÿ, ñîöèàëíèÿ è äóõîâíèÿ æèâîò íà áúëãàðèòå ïðåç Âúçðàæäàíåòî ñúçäàâàò ðåàëíè ïðåäïîñòàâêè çà àêòèâèçèðàíå íà áúëãàðñêòî îáùåñòâî â áîðáàòà ìó çà íàöèîíàëíà åìàíöèïàöèÿ è ïîëèòè÷åñêà ñàìîñòîÿòåëíîñò. Ïðåç Âúçðàæàäàíåòî óêðåïâàò âúçíèêíàëèòå îùå ïðåç Êúñíîòî ñðåäíîâåêîâèå ñåëñêè è ãðàäñêè áúëãàðñêè îáùèíè. Ïî ñúùåñòâî òå ñå ÿâÿâàò ñàìîóïðàâëÿâàùè ñå îáùåñòâåíè ñòðóêòóðè è ñå ïîëçâàò ñ îòíîñèòåëíà íåçàâèñèìîñò ñïðÿìî òóðñêàòà âëàñò.  õîäà íà îáùîíàöèîíàëíèòå äâèæåíèÿ çà íîâîáúëãàðñêà ïðîñâåòà è çà öúðêîâíà íåçàâèñèìîñò ñå âúçñòàíîâÿâàò íîâè åëåìåíòè íà áúëãàðñêàòà äúðæàâíà òðàäèöèÿ. Íàé-âàæíèÿò îò òÿõ å ñúçäàâàíåòî íà Áúëãàðñêàòà åêçàðõèÿ ïðåç 1870 ã.

Êóëìèíàöèÿ íà óñèëèÿòà íà âúçðîæäåíñêèòå áúëãàðè çà èçâîþâàíå íà äúðæàâíà íåçàâèñèìîñò å Àïðèëñêîòî âúñòàíèå îò 1876 ã. Âúïðåêè ÷å îïèòúò çà ñàìîñòîÿòåëíî îñâîáîæäåíèå çàâúðøâà áåç óñïåõ, Àïðèëñêîòî âúñòàíèå èçèãðàâà èçêëþ÷èòåëíà ðîëÿ çà ïî-íàòàòúøíèÿ ðàçâîé íà Èçòî÷íàòà êðèçà (1875-1878 ã.). Ãîëÿìàòà æåñòîêîñò, ñ êîÿòî òóðöèòå ïîòóøàâàò âúñòàíèåòî ïðåäèçâèêâà âúçìóùåíèåòî íà öÿëàòà åâðîïåéñêà îáùåñòâåíîñò. Ïðèíóäåíè îò îáùåñòâåíîòî ìíåíèå, ïðàâèòåëñòâàòà íà Âåëèêèòå ñèëè è íàé-âå÷å íà Ðóñèÿ ñå íàìåñâàò îòêðèòî â Èçòî÷íàòà êðèçà. Ñëåä íåóñïåõà íà îïèòèòå çà íåéíîòî ìèðíî ðàçðåøàâàíå, åäèíñòâåí âúçìîæåí çà Ðóñèÿ èçõîä îñòàâà âîéíàòà ñ Òóðöèÿ. Òàêà â ðåçóëòàò íà 12-òàòà ðóñêî-òóðñêà âîéíà (1877-1878 ã.) è ñêëþ÷åíèòå ñëåä íåÿ Ñàíñòåôàíñêè (19 ôåâðóàðè/3 ìàðò 1878 ã.) è Áåðëèíñêè (1/13 þëè 1878 ã.) äîãîâîðè ñå ïîëàãà íà÷àëîòî íà Òðåòîòî Áúëãàðñêî öàðñòâî.

Ïúðâèòå ñòúïêè â íåéíîòî ðàçâèòèå ñà îáåêò íà îñîáåí èíòåðåñ îò ñòðàíà íà áúëãàðñêàòà èñòîðèîãðàôèÿ. Îùå ïðåç 1910 ã. èçëèçà ïúðâè òîì íà “Ñòðîèòåëè íà ñúâðåìåííà Áúëãàðèÿ” îò Ñèìåîí Ðàäåâ, ïîñâåòåí èçöÿëî íà âúçñòàíîâÿâàíåòî è óðåäáàòà íà Áúëãàðñêîòî êíÿæåñòâî ïî âðåìåòî íà Àëåêñàíäúð Áàòåìáåðã. Íà Âðåìåííîòî ðóñêî óïðàâëåíèå å ïîñâåòåíà åäíîèìåííàòà ìîíîãðàôèÿ íà Ãîðàí Òîäîðîâ. Ñúïðîòèâàòà ñðåùó Áåðëèíñêèÿ äîãîâîð è Êðåñíåíñêî-Ðàçëîæêîòî âúñòàíèå å èçñëåäâàíî îò Äîéíî Äîéíîâ è ïàòðèàðõ Êèðèë. Îñíîâíè ñà ñúùî òðóäîâåòå íà Åâëîãè Áóæàøêè, Ìàðèÿ Ìàíîëîâà, Çèíà Ìàðêîâà, Åëåíà Ñòàòåëîâà, Àíäðåé Ïàíòåâ, Ìèë÷î Ëàëêîâ, Ñòîéêî Òðèôîíîâ è äð.

Ïî ñèëàòà íà Ñàíñòåôàíñêèÿ äîãîâîð Áúëãàðèÿ ñå ñúçäàâà êàòî àâòîíîìíî, òðèáóòàðíî ñïðÿìî Îñìàíñêàòà èìïåðèÿ Êíÿæåñòâî ñúñ ñîáñòâåíî ïðàâèòåëñòâî è âîéñêà. Ãðàíèöèòå ìó îáõâàùàò öÿëà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ áåç Ñåâåðíà Äîáðóäæà, Òðàêèÿ áåç Ãþìþðäæèíñêî è Îäðèíñêî, Ìàêåäîíèÿ áåç Ñîëóíñêàòà îáëàñò è Õàëêèäè÷åñêèÿ ï-â – îáùî 170 000 êâ. êì.  îáùè ëèíèè Ñàíñòåôàíñêèÿò äîãîâîð îòãîâàðÿ íà åòíè÷åñêèòå è èñòîðè÷åñêè ïðàâà íà áàëêàíñêèòå íàðîäè.

Áåðëèíñêèÿò äîãîâîð îáà÷å íàïúëíî ïðåêðîÿâà ãðàíèöèòå íà Áúëãàðèÿ, î÷åðòàíè â Ñàí Ñòåôàíî. Ñïîðåä íåãî òåðèòîðèÿòà íà Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ âêëþ÷âà ñàìî Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ è Ñîôèéñêèÿò ñàíäæàê – îêîëî 64 000 êâ. êì. Òî å “ñàìîñòîÿòåëíî, òðèáóòàðíî êíÿæåñòâî ïîä âúðõîâíàòà âëàñò íà Í. Â. ñóëòàíà”. Èçðàáîòâàíåòî íà Îðãàíè÷åñêèÿ ìó óñòàâ å ïðåäîñòàâåíî íà “áúëãàðñêèòå ïúðâåíöè”, íî èçáîðúò íà êíÿç òðÿáâà äà áúäå ïîòâúðäåí îò Âåëèêèòå ñèëè. Êíÿæåñòâîòî ñå çàäúëæàâà äà íîñè áðåìåòî íà âñè÷êè òúðãîâñêè äîãîâîðè, ñêëþ÷åíè îò Èìïåðèÿòà äîòîãàâà. Ñðîêúò íà ïðåáèâàâàíå íà ðóñêè âîéñêè â Áúëãàðñêàòà äúðæàâà å îïðåäåëåí íà 9 ìåñåöà.

Íà þã îò Ñòàðà ïëàíèíà ñå ñúçäàâà “åäíà ïðîâèíöèÿ ïîä èìåòî Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ, êîÿòî îñòàâà ïîä ïðÿêàòà ïîëèòè÷åñêà è âîåííà âëàñò íà ñóëòàíà â óñëîâèÿòà íà àäìèíèñòðàòèâíà àâòîíîìèÿ” (îêîëî 33 000 êâ. êì). Áåëîìîðèåòî, Ìàêåäîíèÿ è Èçòî÷íà Òðàêèÿ ñå âðúùàò íà Âèñîêàòà ïîðòà. Ïîòâúðäåíî å ïðåäàâàíåòî íà Ñåâåðíà Äîáðóäæà íà Ðóìúíèÿ, à Íèøêî, Ïèðîòñêî è Âðàíÿ ñà äàäåíè íà Ñúðáèÿ.

Ñ òåçè ñè ðåøåíèÿ Áåðëèíñêèÿò êîíãðåñ îôèöèàëíî áåëåæè âúçñòàíîâÿâàíåòî íà Áúëãàðñêàòà äúðæàâà. Íî âúâ ôèíàëíàòà ðàçâðúçêà íà Èçòî÷íàòà êðèçà áúëãàðñêàòà êàóçà ñòàâà íàïúëíî ïîäâëàñòíà íà âîëÿòà íà Âåëèêèòå ñèëè, íà òåõíèòå ãëîáàëíè èíòåðåñè è ïðîòèâîðå÷èÿ. Èìåííî ïîðàäè òîâà Áåðëèíñêèÿò äîãîâîð íà ïðàêòèêà îáåçìèñëÿ äúëãîëåòíèòå ïîëèòè÷åñêè áîðáè íà âúçðîæäåíñêèòå áúëãàðè, êàòî ðàçêúñâà íà ïåò ÷àñòè áúëãàðñêîòî åòíè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî.

Âúïðåêè òîâà, ñ öåíàòà íà êðúâòà íà õèëÿäè ðóñêè âîéíèöè è áúëãàðñêè îïúë÷åíöè, ÷àñò îò áúëãàðñêàòà íàöèÿ ïîëó÷àâà âúçìîæíîñò çà ñâîáîäíî è íåçàâèñèìî ðàçâèòèå. Ñúçäàâàò ñå ðåàëíè ïðåäïîñòàâêè çà ïðèîáùàâàíå íà áúëãàðèòå êúì ìîäåðíèÿ åâðîïåéñêè ñâÿò è çà èçãðàæäàíå íà åäíà íîâà, äåìîêðàòè÷íà è îòãîâàðÿùà íà äóõà íà âðåìåòî äúðæàâíà óðåäáà.

Îñâîáîæäåíèåòî íà Áúëãàðèÿ îò ðóñêàòà àðìèÿ ïðåäîïðåäåëÿ àêòèâíîòî ïîëèòè÷åñêî è àäìèíèñòðàòèâíî ïðèñúñòâèå íà Ðóñèÿ â áúëãàðñêèòå çåìè â ïåðèîäà îò ëÿòîòî íà 1877 ã. äî ìàé 1879 ã. Òîâà ïðèñúñòâèå ñå ðàçãðúùà â ñèñòåìà îò èíñòèòóöèè è íà÷èíàíèÿ è îñòàâà èçâåñòíî â èñòîðè÷åñêàòà íàóêà êàòî Âðåìåííî ðóñêî óïðàâëåíèå (ÂÐÓ). Òî ñå ðåàëèçèðà â ÷åòèðè îñíîâíè åòàïà: ïîäãîòâèòåëåí (íîåìâðè 1876 – àïðèë 1877 ã.), âîåííî-âðåìåíåí (àïðèë 1877 – ôåâðóàðè 1878 ã.), ìèðíî-âðåìåíåí (ìàðò – þíè 1878 ã.) è çàêëþ÷èòåëåí (þëè 1878 – ìàé 1879 ã.).

Ïîäãîòâèòåëíèÿò åòàï íà ÂÐÓ çàïî÷âà ñúñ ñúçäàâàíåòî íà “Êàíöåëàðèÿ íà ãðàæäàíñêî óïðàâëåíèå íà îñâîáîäåíèòå çàä Äóíàâà çåìè”. Òÿ ñå ðúêîâîäè îò êíÿç Âëàäèìèð Чåðêàçêè. “Êàíöåëàðèÿòà” ïðèâëè÷à çà ñúâåòíèöè àâòîðèòåòíè è îáðàçîâàíè áúëãàðè êàòî Íàéäåí Ãåðîâ, Òîäîð Áóðìîâ, ïðîô. Ìàðèí Äðèíîâ, êàêòî è ðóñêè îáùåñòâåíèöè. “Êàíöåëàðèÿòà” çàïî÷âà äà ñúáèðà ðàçíîñòðàííà èíôîðìàöèÿ çà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî, âúðõó îñíîâàòà íà êîÿòî êíÿç Чåðêàçêè èçãîòâÿ ðàçëè÷íè íîðìàòèâíè àêòîâå çà ìåñòíîòî è öåíòðàëíîòî óïðàâëåíèå è çàïî÷âà äà àíãàæèðà ðóñíàöè è áúëãàðè çà áúäåùè àäìèíèñòðàòèâíè êàäðè.

Ãëàâíà öåë íà âîåííîâðåìåííèÿ åòàï íà ÂÐÓ å èçãðàæäàíåòî íà àäìèíèñòðàòèâíè, ôèíàíñòîâè, ñúäåáíè è ïîëèöåéñêè îðãàíè â íîâîîñâîáîäåíèòå çåìè. Äî êðàÿ íà âîéíàòà ñà ñúçäàäåíè 8 ãóáåðíèè è 56 îêðúãà. Çà ãóáåðíàòîðè ñå íàçíà÷àâàò ðóñêè âèñøè îôèöåðè, à ãóáåðíàòîð íà Ñâèùîâñêàòà ãóáåðíèÿ ñòàâà Íàéäåí Ãåðîâ. “Êàíöåëàðèÿòà” ñúçäàâà èçáîðíè ñúâåòè çà ìåñòíî óïðàâëåíèå è ñúäåáåí êîíòðîë. Ëèêâèäèðàíè ñà íÿêîè òóðñêè äàíúöè, à íà ìÿñòîòî íà “äåñÿòúêà” å âúâåäåí ïîçåìëåí äàíúê. Çàïî÷âàò äà ôóíêöèîíèðàò ïúðâèòå ïîùåíñêè ñòàíöèè. Íàëàãàò ñå ïðàâèëà, îòãîâàðÿùè íà äåìîêðàòè÷íèòå òúæäåíèÿ íà âúçðîæäåíñêèÿ áúëãàðèí, ñúîáðàçåíè è ñ ðóñêîòî çàêîíîäàòåëñòâî, è ñ íÿêîè ìîäåëè íà ìîäåðíîòî åâðîïåéñêî àäìèíèñòðàòèâíî óñòðîéñòâî.

Ìèðíîâðåìåííèÿò åòàï íà ÂÐÓ ñå õàðàêòåðèçèðà ñ óïðàâëåíèåòî íà ñïåöèàëíèÿ ðóñêè èìïåðàòîðñêè êîìèñàð êíÿç Àëåêñàíäúð Äîíäóêîâ-Êîðñàêîâ, êîéòî çàåìà äëúæíîñòòà ñè ïðåç ìàé 1878 ã. Òîé çàïî÷âà äà óïðàâëÿâà ñ ïîìîùòà íà Ñúâåò ñúñ 7 Îòäåëà. Ïðåç òîçè åòàï íà ÂÐÓ ñå óñêîðÿâà èçãðàæäàíåòî íà öåíòðàëíèòå è ìåñòíèòå îðãàíè íà óïðàâëåíèå. Ïîñòåïåííî ðóñíàöèòå çàïî÷âàò äà îòñòúïâàò ìåñòàòà ñè íà áúëãàðñêè ÷èíîâíèöè. Íà 31 ìàðò 1878 ã. ñ ôîðìèðàíåòî íà áúëãàðñêà “Çåìñêà âîéñêà” ñå ïîëàãàò ñå îñíîâèòå íà áúëãàðñêà àðìèÿ. Îñíîâíî ñå ðåôîðìèðà äàíú÷íàòà ñèñòåìà. Äàäåí å òëàñúê íà òúðãîâèÿòà – âúòðåøíà è âúíøíà.

Ïðåç çàêëþ÷èòåëíèÿ åòàï íà ÂÐÓ ñå äîèçãðàæäàò âñè÷êè àäìèíèñòðàòèâíè çâåíà íà äúðæàâíèÿ îðãàíèçúì. Èçãðàäåíèÿò ïðåç ïðåäèøíèÿ åòàï Ñúâåò íàïúëíî ðàçãðúùà ôóíêöèèòå ñè êàòî ñâîåîáðàçåí ìèíèñòåðñêè êàáèíåò. Ïðåç ìàé 1879 ã. å îòêðèòà Áúëãàðñêàòà íàðîäíà áàíêà. Ðóñêèòå âëàñòè ïîäïîìàãàò çàâçåìàíåòî íà çåìèòå íà èçáÿãàëèòå òóðñêè ÷èôëèê÷èè îò ñòðàíà íà áúëãàðñêèòå ñåëÿíè è âúðõó òÿõ çàïî÷âà äà ñå ðàçâèâà àêòèâíî ñåëñêîñòîïàíñêî ïðîèçâîäñòâî. Íà 8 þëè 1879 ã. â Ñîôèÿ å îòêðèòî âîåííî ó÷èëèùå. Èçãðàæäà è ïðîôåñèîíàëíà ïîëèöèÿ. Ïðîâåäåíà ðåôîðìà è â ó÷åáíîòî äåëî, à ïðåç ÿíóàðè 1879 ã. å îòêðèòà Íàðîäíàòà áèáëèîòåêà. Êíÿç Äîíäóêîâ îáðúùà ñïåöèàëíî âíèìàíèå íà áúëãàðñêèòå öúðêâè, êàòî èì îòïóñêà çíà÷èòåëíè ñðåäñòâà çà âúçñòàíîâÿâàíå íà ùåòèòå, íàíåñåíè èì ïî âðåìå íà Àïðèëñêîòî âúñòàíèå. Íå å ïîäìèíàòî è ìåäèöèíñêîòî äåëî – îòêðèâàò ñå íÿêîëêî áîëíèöè è àïòåêè.

Ðóñêèòå âëàñòè îáðúùàò îñîáåíî âíèìàíèå íà Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ, êúäåòî áúëãàðèòå çàñòàâàò íà÷åëî íà âñè÷êè çâåíà íà àäìèíèñòðàòèâíèòå ñòðóêòóðè. Ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà ãåí. Àðêàäèé Ñòîëèïèí ðóñêè îôèöåðè ïîäãîòâÿò íàñåëåíèåòî çà âîåííà çàùèòà ïðè åâåíòóàëíî íàâëèçàíå íà òóðñêè ÷àñòè. Áúëãàðèòå ñà ñíàáäåíè ñ îðúæèå.

Ïðîô. Ìèë÷î Ëàëêîâ îïðåäåëÿ èñòîðè÷åñêàòà îöåíêà íà ÂÐÓ êàòî “òðàéíî ïîëîæèòåëíà”. Ðóñêàòà àäìèíèñòðàöèÿ â Áúëãàðèÿ äîáðîíàìåðåíî ïîäãîòâÿ áúëãàðèòå çà ñàìîñòîÿòåëíîòî èì äúðæàâíî ñúùåñòâóâàíå è ñúçäàâà óñëîâèÿ çà îêîí÷àòåëíîòî ëèêâèäèðàíå íà òóðñêèÿ ôåîäàëèçúì è ïðåâðúùàíåòî íà Áúëãàðèÿ â áóðæîàçíî-äåìîêðàòè÷íà äúðæàâà.

Ðåøåíèÿòà íà Áåðëèíñêèÿ êîíãðåñ æåñòîêî ðàçïîêúñâàò áúëãàðñêàòà íàöèÿ è îñòàâÿò èçâúí ãðàíèöèòå íà Êíÿæåñòâîòî áëèçî 150 000 êâ. êì, íàñåëåíè ñ áëèçî 2,5 ìèëèîíà áúëãàðè. Íåñïðàâåäëèâèÿò äèêòàò îò Áåðëèí íå ñàìî ÷å ïîêðóñÿâà âúçðîæäåíñêèòå íàäåæäè çà ñúçèæäàíå íà ãîëÿìà è ñèëíà äúðæàâà, îáåäèíèëà â ñâîèòå ãðàíèöè âñè÷êè áúëãàðè, íî è ïîñòàâÿ ñëåä ñåáå ñè óíèæåíèåòî íà âàñàëíàòà çàâèñèìîñò, îáâúðçàëà Òðåòàòà áúëãàðñêà äúðæàâà ñúñ ñóëòàíà.

Åòî çàùî áîðáàòà ñðåùó Áåðëèíñêèÿ äîãîâîð áúðçî ñå ïðåâðúùà â îáùîíàöèîíàëíî äåëî. Îùå ñëåä ïîäïèñâàíåòî íà Ñàíñòåôàíñêèÿ äîãîâîð ñðåä íàñåëåíèåòî çàïî÷âà øèðîêà ïåòèöèîííà êàìïàíèÿ çà íåãîâîòî óñêîðåíî îñúùåñòâÿâàíå. Îñîáåíî äåéíè â èçïðàùàíåòî íà èçëîæåíèÿ, ïèñìà è ïåòèöèè äî åâðîïåéñêèòå ñòîëèöè ñà ìàêåäîíñêèòå è òðàêèéñêèòå áúëãàðè ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà Êóçìàí Øàïêàðåâ è Ìåòîäè Êóñåâ.

Êàòàñòðîôàëíèòå çà áúëãàðèòå ðåøåíèÿ íà Áåðëèíñêèÿ äîãîâîð ïðåäèçâèêâàò âñåíàðîäíî íåäîâîëñòâî. Îòíîâî ñå íàäèãà øèðîêà ïðîòåñòíà ïåòèöèîííà êàìïàíèÿ. Çàïî÷âà ñúçäàâàíåòî ñå êîìèòåòè “Åäèíñòâî” çà ïðîäúëæàâàíå íà ðåâîëþöèîííàòà áîðáà îò Âúçðàæäàíåòî. Èíèöèàòîðè çà òÿõíîòî îðãàíèçèðàíå ñà ó÷àñòíèöè â íàöèîíàë-ðåâîëþöèîííîòî äâèæåíèå, âèñøè äóõîâíèöè è èìîòíè áúëãàðè. Ïúðâèÿò êîìèòåò “Åäèíñòâî” ñå ñúçäàâà íà 29 àâãóñò 1878 ã. â Òúðíîâî. Íåãîâè ó÷ðåäèòåëè ñà Ë. Êàðàâåëîâ, Ñò. Ñòàìáîëîâ, Õð. Êàðàìèíêîâ, àðõèìàíäðèò Ñòåôàí è äð. Çà êðàòêî âðåìå êîìèòåòè “Åäèíñòâî” âúçíèêâàò èç öÿëîòî Êíÿæåñòâî, à çà öåíòðàëåí ñå îïðåäåëÿ Ñîôèéñêèÿò.

Êîìèòåòè “Åäèíñòâî” âúçíèêâàò è â Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ, êúäåòî òå îáåäèíÿâàò óñèëèÿòà ñè çà îòñòîÿâàíå íà ðåàëíàòà àâòîíîìèÿ íà îáëàñòòà. Çàòîâà Ìàðèí Äðèíîâ è Èâ. Åâ. Ãåøîâ èçðàáîòâàò “Ìåìîàð” äî Âåëèêèòå ñèëè, â êîéòî çàÿâÿâàò, ÷å àêî Ïîðòàòà èçïðàòè ãàðíèçîí â Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ, òî áúëãàðèòå “ùå îòãîâîðÿò íà íàñèëèåòî ñ íàñèëèå”. Âúçíèêâàò “ãèìíàñòèêî-ñòðåëêîâè” äðóæåñòâà, â êîèòî ðóñêè îôèöåðè âúîðúæàâàò è îáó÷àâàò áúëãàðèòå íà âîåííî äåëî.  êðàéíà ñìåòêà â îáëàñòòà íå ñå èçïðàùàò òóðñêè âîéñêè.

Áîðáàòà ñðåùó Áåðëèíñêèÿ äîãîâîð ïðèåìà íàé-îñòðè ôîðìè â Ìàêåäîíèÿ. Ïðåäâèæäàùèòå ðåôîðìè â Ìàêåäîíèÿ ÷ëåíîâå 23 è 62 îò Áåðëèíñêèÿ äîãîâîð íèêîãà íå âëèçàò â ñèëà. Íåïîñðåäñòâåíî ñëåä âîéíàòà òóðñêèòå âëàñòè ëèêâèäèðàò â òåçè çåìè íÿêîè îò ïðèâèëåãèèòå íà áúëãàðèòå, èçâîþâàíè ïðåç Âúçðàæäàíåòî. Çà÷åñòÿâàò ïîñåãàòåëñòâàòà âúðõó áúëãàðñêèòå ó÷èëèùà, öúðêâè è îáùèíè, êîèòî ãóáÿò ñâîÿòà îòíîñèòåëíà ñàìîñòîÿòåëíîñò. Ïîäëîæåíè íà ãðàáåæ è òåðîð, ãîëÿìà ÷àñò îò ìàêåäîíñêèòå áúëãàðè âèæäàò ñïàñåíèå åäèíñòâåíî âúâ âúîðúæåíàòà áîðáà.

Ðåøåíèåòî çà âúñòàíèå â Ìàêåäîíèÿ å âçåòî, êîãàòî â Êþñòåíäèë ïðèñòèãà áèâøèÿò îõðèäñêè ìèòðîïîëèò Íàòàíàèë – âèäåí îáùåñòâåí äååö îò ãîäèíèòå íà Âúçðàæäàíåòî. Íàòàíàèë Îõðèäñêè òúðñè ñúäåéñòâèåòî íà ñëàâÿíîôèëñêèòå êðúãîâå â Ðóñèÿ è íà êîìèòåòèòå “Åäèíñòâî” â Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ. Ñîôèéñêèÿò êîìèòåò èçïðàùà â Êþñòåíäèëñêî äâå ÷åòè îò ðóñêè äîáðîâîëöè ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà ðóñêèòå îôèöåðè Àäàì Êàëìèêîâ è Ëóèñ Âîéòêåâè÷.

Íà 8 ñåïòåìâðè 1878 ã. â Ðèëñêèÿ ìàíàñòèð èíèöèàòîðèòå íà áóíòà èçðàáîòâàò íà÷àëíèÿ ïëàí íà âúñòàíèåòî. Îðãàíèçàöèîííàòà ïîäãîòîâêà ñå ñúñðåäîòî÷àâà íàé-âå÷å â ðàéîíèòå íà Ïèðèí è Ðèëà. Ðúêîâîäåí âúñòàíè÷åñêè öåíòúð îáà÷å íå ñå îôîðìÿ. Ëèïñâà ÿñíà è îò÷åòëèâà ïðîãðàìà, êàêòî è çäðàâà îðãàíèçàöèÿ ìåæäó âñè÷êè âúñòàíè÷åñêè ÿäðà â Ìàêåäîíèÿ.  õîäà íà ïîäãîòîâêàòà íà âúñòàíèåòî âúçíèêâàò è ïðîòèâîðå÷èÿ ìåæäó Íàòàíàèë Îõðèäñêè è Ñòåôàí Ñòàìáîëîâ îòíîñíî âúñòàíè÷åñêàòà ñòðàòåãèÿ: Íàòàíàèë å ïðèâúðæåíèê íà ÷åòíè÷åñêàòà òàêòèêà, à Ñòàìáîëîâ íàñòîÿâà çà ïîâñåìåñòíî âúñòàíèå ïî ïîäîáèå íà Àïðèëñêîòî îò 1876 ã.

Âúïðåêè òîâà íà 5 îêòîìâðè 1878 ã. âúñòàíèåòî èçáóõâà è âúñòàíèöèòå áúðçî îâëàäÿâàò Êðåñíà. Ïðåç åñåíòà íà 1878 ã. âúñòàíèåòî ñå ðàçâèâà óñïåøíî. Îñâîáîäåíî å ïî÷òè öÿëîòî ïîðå÷èå íà ð. Ñòðóìà, à ïðåç íîåìðè 1878 ã. ñà îâëàäåíè Ðàçëîã è Ïåòðè÷.

Ñ íàñòúïâàíåòî íà çèìàòà îáà÷å êîìèòåòèòå “Åäèíñòâî” âñå ïî-òðóäíî îñèãóðÿâàò ñíàáäÿâàíåòî ñ îðúæèå è áîåïðèïàñè. ÂÐÓ â Áúëãàðèÿ ñå äèñòàíèöèðà îò âúñòàíèåòî, òúé êàòî Ïåòåðáóðã íå èñêà äà íàðóøàâà Áåðëèíñêèÿ äîãîâîð. Ñðåä ðúêîâîäèòåëèòå íà âúñòàíèåòî ñå çàäúëáî÷àâàò ðàçíîãëàñèÿòà, ñâúðçàíè ñ íåãîâàòà ñòðàòåãèÿ. Ñîôèéñêèÿò êîìèòåò “Åäèíñòâî” íàñòîÿâà çà áúðçè äåéñòâèÿ, çà äà ñå ïðåäèçâèêà íàìåñàòà íà Âåëèêèòå ñèëè. Âúñòàíè÷åñêèÿò ùàá, íà÷åëî ñ Äèìèòúð Ïîïãåðîãèåâ ñ÷èòà, ÷å âúñòàíèåòî òðÿáâà äà ñå ðàçøèðè åäâà ñëåä êàòî ñå óêðåïÿò îñâîáîäåíèòå ñåëèùà.  ðàçïðèòå ìåæäó âúñòàíè÷åñêèòå ðúêîâîäèòåëè çàãèâà Ñòîÿí Êàðàñòîèëîâ, à Äèìèòúð Ïîïãåîðãèåâ ãóáè ðúêîâîäíèÿ ñè ïîñò.

Ïîñòåïåííî âúñòàíè÷åñêèòå ðåäèöè îòñëàáâàò è ïðåç ìàé 1879 ã. âúñòàíèåòî å îêîí÷àòåëíî ïîòóøåíî îò òóðñêèòå âîéñêè. Êðåñíåíñêî-Ðàçëîæêîòî âúñòàíèå å ëîãè÷íî ïðîäúëæåíèå íà áúëãàðñêîòî íàöèîíàëíîîñâîáîäèòåëíî äâèæåíèå îò åïîõàòà íà Âúçðàæäàíåòî. Òî ñå ÿâÿâà ïúðâèÿò îïèò íà áúëãàðèòå äà ïîñòèãíàò ñëåä 1878 ã. íàöèîíàëíîòî ñè îáåäèíåíèå ñúñ ñèëàòà íà îðúæèåòî è ïîêàçâà òÿõíàòà íåïðèìèðèìîñò.

Áåðëèíñêèÿò äîãîâîð îïðåäåëÿ Áúëãàðèÿ êàòî êîíñòèòóöèîííà ìîíàðõèÿ, íî ïðåäâèæäà ÂÐÓ äà ïîäãîòâè Ó÷ðåäèòåëíî ñúáðàíèå îò “áúëãàðñêè ïúðâåíöè”, êîèòî äà ïðèåìàò Îðãàíè÷åñêèÿ óñòàâ íà Êíÿæåñòâîòî. Íàìåñàòà íà Ïåòåðáóðã â íåãîâîòî èçðàáîòâàíå ñå îãðàíè÷àâà ñ ïîäãîòâåíèÿ çà îáñúæäàíå êîíñåðâàòèâåí ïðîåêò íà ðóñêèÿ þðèñò Ñåðãåé Ëóêèÿíîâ ñ ó÷àñòèåòî íà êîíñåðâàòîðèòå.

Ïðåç äåêåìâðè 1878 ã. ïðîåêòúò å ïðåäñòàâåí ïðåä ðóñêîòî ïðàâèòåëñòâî, êîåòî âíàñÿ çíà÷èòåëíè ïîïðàâêè â äåìîêðàòè÷åí äóõ. Ñ òåçè ïðîìåíè ðóñíàöèòå öåëÿò äà äàäàò îòãîâîð íà çàïàäíàòà îáùåñòâåíîñò, êîÿòî ãè îáâèíÿâà, ÷å öåëÿò äà ïðåâúðíàò Áúëãàðèÿ â ðóñêà ïðîâèíöèÿ. Ñ îãëåä íà òîâà êíÿç Äîíäóêîâ ïîëó÷àâà èíñòðóêöèè äà ãàðàíòèðà ïúëíà ñâîáîäà íà Ó÷ðåäèòåëíîòî ñúáðàíèå ïðè îáñúæäàíåòî è ïðèåìàíåòî íà Îðãàíè÷åñêèÿ óñòàâ íà Êíÿæåñòâîòî.

Íà 10 ôåâðóàðè 1879 ã. â Òúðíîâî ñå îòêðèâà Ó÷ðåäèòåëíîòî ñúáðàíèå íà Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ.  íåãîâèÿ ñúñòàâ âëèçàò 229 äóøè. Ïðÿêî îò íàðîäà ñà èçáðàíè 88, 117 ñòàâàò äåïóòàòè ïî ïðàâî, 19 ñà íàçíà÷åíè îò êíÿç Äîíäóêîâ, à 5 ñà ïðåäñòàâèòåëè íà îðãàíèçàöèè è äðóæåñòâà. Ñúáðàíèåòî å îòêðèòî ñ ðå÷ íà êíÿç Äîíäóêîâ, ñëåä êîÿòî òîé íàïóñêà Òúðíîâî, çà äà íå äàâà ïîâîä äà ãî îáâèíÿò, ÷å îêàçâà íàòèñê âúðõó äåïóòàòèòå.

Ïîâå÷å îò ìåñåö ñëåä îòêðèâàíåòî íà Íàðîäíîòî ñúáðàíèå äåïóòàòèòå îáñúæäàò íàöèîíàëíèÿ âúïðîñ. Îôîðìÿò ñå äâå îñíîâíè êîíöåïöèè çà äåéñòâèå. “Óìåðåíèòå” (Äèìèòúð Ãðåêîâ, Êîíñòàíòèí Ñòîèëîâ, Ãðèãîð Íà÷îâè÷, Òîäîð Èêîíîìîâ, Ìàðêî Áàëàáàíîâ è äð.) íàñòîÿâàò Ó÷ðåäèòåëíîòî ñúáðàíèå äà çàïî÷íå ñâîÿòà ðàáîòà. “Êðàéíèòå” (Ïåòêî Êàðàâåëîâ, Äðàãàí Öàíêîâ, Ïåòêî Ñëàâåéêîâ, Ñòåôàí Ñòàìáîëîâ) ñ÷èòàò, ÷å òðÿáâà äà ñå îòëîæè ïðèåìàíåòî íà Îðãàíè÷åñêèÿ óñòàâ, äîêàòî íå ñå ðåøè “îáùîíàöèîíàëíèÿ âúïðîñ”. Ïîçèöèÿòà íà “êðàéíèòå” îáà÷å íÿìà ðåàëíè øàíñîâå çà óñïåõ, òúé êàòî Áåðëèíñêèÿò äîãîâîð å ãàðàíòèðàí îò ïîäïèñèòå íà âñè÷êè Âåëèêè ñèëè è Ó÷ðåäèòåëíîòî ñúáðàíèå ñå çàåìà ñ îñíîâíàòà ñè çàäà÷à – ñúçäàâàíå íà Îðãàíè÷åñêè óñòàâ.

Ðàæäàíåòî íà Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ å ñúïúòñòâàíî îò îñòðà èäåéíà áîðáà ìåæäó ïðåäñòàâèòåëèòå íà äâåòå îñíîâíè ïîëèòè÷åñêè äâèæåíèÿ â Ó÷ðåäèòåëíîòî ñúáðàíèå – ëèáåðàëíî è êîíñåðâàòèâíî. Êîðåíèòå íà òîâà ðàçäåëåíèå ñå êðèÿò â îñîáåíîñòèòå íà áúëãàðñêîòî âúçðîæäåíñêî îáùåñòâî, ðàçäåëåíî â ïîëèòè÷åñêè àñïåêò íà “ìëàäè” è “ñòàðè”. “Ìëàäèòå” ñå òðàíñôîðìèðàò â ëèáåðàëè, à “ñòàðèòå” – â êîíñåðâàòîðè.

Ëèáåðàëèòå ïðîèçõîæäàò îò îãðîìíàòà äðåáíîñîáñòâåíè÷åñêà ìàñà íà áúëãàðñêîòî âúçðîæäåíñêî îáùåñòâî. Òå ïëåäèðàò çà íàðîäíî ñàìîóïðàâëåíèå, çà âñåîáùî èçáèðàòåëíî ïðàâî íà ïúëíîëåòíèòå ìúæå è ñå îáÿâÿâàò çà øèðîêî ïðèëîæåíèå íà äåìîêðàòè÷íèòå ãðàæäàíñêè ñâîáîäè è çà îãðàíè÷àâàíå íà êíÿæåñêèòå ïðàâà. Âîäà÷è íà ëèáåðàëèòå ñà Ïåòêî Êàðàâåëîâ, Äðàãàí Öàíêîâ, Ñòåôàí Ñòàìáîëîâ è Ïåòêî Ñëàâåéêîâ.

Êîíñåðâàòîðèòå ïðîèçëèçàò îò çàìîæíèòå ñâîåâå íà áúëãàðñêîòî îáùåñòâî: áîãàòè òúðãîâöè, åäðè çåìåäåëöè, ëèõâàðè, âèñøè äóõîâíèöè è ò.í. Òå èñêàò äà íàëîæàò ñèëíà ìîíàðõè÷åñêà âëàñò, îëèãàðõè÷åñêè ïðèíöèïè íà óïðàâëåíèå è çäðàâà àäìèíèñòðàòèâíà âëàñò. Òåõíèòå èäåè ñà âçàèìñòâàíè îò ïîëèòè÷åñêàòà òåîðèÿ è ïðàêòèêà íà ìíîãî îò çàïàäíîåâðîïåéñêèòå äúðæàâè. Ëèäåðè íà êîíñåðâàòîðèòå ñà Äèìèòúð Ãðåêîâ, Êîíñòàíòèí Ñòîèëîâ, Ãðèãîð Íà÷åâè÷, Òîäîð Èêîíîìîâ, Ìàðêî Áàëàáàíîâ è äð.

 õîäà íà äèñêóñèèòå Ñúáðàíèåòî èçáèðà êîìèñèÿ îò 25 ÷ëåíà, íà êîÿòî âúçëàãà äà èçðàáîòè ïðèíöèïèòå íà Îðãàíè÷åñêèÿ óñòàâ.  êîìèñèÿòà êîíñåðâàòîðèòå èìàò ìíîçèíñòâî è â ðóñêèÿ êîíñòèòóöèîíåí ïðîåêò ñà íàïðàâåíè ðåäèöà ïîïðàâêè â êîíñåðâàòèâåí äóõ. Ðàïîðòúò íà òàçè êîìèñèÿ îò 21 ìàðò 1879 ã. èçðàçÿâà â ñèíòåçèðàí âèä ïîëèòè÷åñêèòå âèæäàíèÿ íà êîíñåðâàòîðèòå. Òîé ïðåäâèæäà ñèëíà êíÿæåñêà âëàñò, èìóùåñòâåí èëè îáðàçîâàòåëåí öåíç íà èçáèðàòåëèòå è äâóêàìàðåí ïàðëàìåíò. Òåçè ïðåäëîæåíèÿ ñà ïîäëîæåíè ïîä îñòðà êðèòèêà îò ñòðàíà íà ëèáåðàëèòå, êîèòî îòõâúðëÿò êîíñòèòóöèîííèòå èäåè íà êîíñåðâàòîðèòå.

 èêîíîìè÷åñêàòà ñôåðà âúçãëåäèòå íà äâåòå èäåéíî-ïîëèòè÷åñêè òå÷åíèÿ â Ó÷ðåäèòåëíîòî ñúáðàíèå íå ñå ðàçëè÷àâàò ñúùåñòâåíî. È ëèáåðàëèòå, è êîíñåðâàòîðèòå ïîäêðåïÿò ÷àñòíàòà ñîáñòâåíîñò, ñâîáîäíîòî ðàçâèòèå íà ïðåäïðèåìà÷åñòâîòî è ïðîòåêöèîíèñòè÷íàòà çàùèòà íà ðîäíîòî ïðîèçâîäñòâî.

Ïîñòåïåííî äâåòå èäåéíè òå÷åíèÿ ñå ðàçäåëÿò íà óìåðåíè è êðàéíè. Äðàãàí Öàíêîâ îãëàâÿâà ãðóïàòà íà óìåðåíèòå â òå÷åíèåòî íà ëèáåðàëèòå, à Êàðàâåëîâ è Ñëàâåéêîâ ñå ÷èñëÿò êúì êðàéíèòå. Óìåðåíè êîíñåðâàòîðè ñà Ìàðêî Áàëàáàíîâ, Òîäîð Áóðìîâ, Òîäîð Èêîíîìîâ è äð., à ãðóïèðîâêàòà íà êðàéíèòå å âîäåíà îò Êîíñòàíòèí Ñòîèëîâ, Äèìèòúð Ãðåêîâ, Ãðèãîð Íà÷îâè÷ è äð.

Îãðîìíîòî ìíîçèíñòâî íà ëèáåðàëèòå â Ó÷ðåäèòåëíîòî ñúáðàíèå ïðåäîïðåäåëÿ ñúîáðàçåíîñòòà íà ïðèåòàòà íà 16 àïðèë 1879 ã. Êîíñòèòóöèÿ ñ òåõíèòå ïîëèòè÷åñêè âèæäàíèÿ.

Ñïîðåä Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ Êíÿæåñòâîòî å íàñëåäñòâåíà êîíñòèòóöèîííà ìîíàðõèÿ ñ åäíîêàìàðåí ïàðëàìåíò. Òÿ ïðåäâèæäà ðàçäåëåíèå íà âëàñòèòå – èçïúëíèòåëíà, çàêîíîäàòåëíà è ñúäåáíà. Îñíîâåí äúðæàâåí îðãàí å Íàðîäíîòî ñúáðàíèå, êîåòî áèâà äâà âèäà: Îáèêíîâåíî íàðîäíî ñúáðàíèå (ÎÍÑ) è Âåëèêî íàðîäíî ñúáðàíèå (ÂÍÑ). Íàé-âàæíèòå ôóíêöèè íà ÎÍÑ ñà: îáñúæäà è ïðèåìà çàêîíèòå, ãëàñóâà äúðæàâíèÿ áþäæåò, äúðæàâíèòå çàåìè, äàíúöèòå è ò.í. ÎÍÑ èçáèðà ïðàâèòåëñòâî, êîåòî å îòãîâîðíî ïðåä íåãî. ÂÍÑ ñå ñâèêâà ïðè ïðîìÿíà íà Êîíñòèòóöèÿòà, èçáîð íà êíÿç èëè ðåãåíòñòâî, ïðîìÿíà íà äúðæàâíèòå ãðàíèöè è âêëþ÷âà óäâîåí áðîé äåïóòàòè. Èçáèðàòåëíî ïðàâà èìàò âñè÷êè áúëãàðñêè ãðàæäàíè îò ìúæêè ïîë íàä 21 ãîäèíè, à äåïóòàòè ìîãàò äà ñòàíàò ñàìî íàâúðøèëèòå 30 ã. Ðåãëàìåíòèðàíî å äåìîêðàòè÷íî ìåñòíî óïðàâëåíèå. Çà îôèöèàëíà ðåëèãèÿ å îáÿâåíî Èçòî÷íîòî ïðàâîñëàíèå.

Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ ïðåäâèæäà øèðîêè ïðàâîìîùèÿ çà êíÿçà, ÷èÿòî ëè÷íîñò å “ñâåùåíà è íåïðèêîñíîâåíà”. Âúðõîâíàòà èçïúëíèòåëíà âëàñò ïðèíàäëåæè íà êíÿçà. Òîé ïîëó÷àâà ïðàâîòî äà ðàçïóñêà ïî ñâîå æåëàíèå ïàðëàìåíòà, äà óâîëíÿâà ìèíèñòðè è èìà ïðàâî íà âåòî. Ìîíàðõúò å è âúðõîâåí ãëàâíîêîìàíäâàù íà áúëãàðñêèòå âúîðúæåíè ñèëè.

Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ ñúäúðæà ðåäèöà ïðèíöèïè â ëèáåðàëíî-äåìîêðàòè÷åí äóõ. Òÿ ïðîêëàìèðà ñâîáîäàòà íà ñëîâîòî è ïå÷àòà, íà ñäðóæåíèÿòà è ñúáðàíèÿòà. Чàñòíàòà ñîáñòâåíîñò å îáÿâåíà çà íåïðèêîñíîâåíà.

Êàòî öÿëî Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ å åäíà îò íàé-äåìîêðàòè÷íèòå çà âðåìåòî ñè.  íåÿ íàääåëÿâàò áóðæîàçíî-äåìîêðàòè÷íèòå èäåè íà òîãàâàøíîòî âðåìå. Çàùèòàâàéêè ñâîáîäàòà íà ëè÷íîñòòà, Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ ñúçäàâà íåîáõîäèìèòå ïðåäïîñòàâêè çà óñêîðåíî êàïèòàëèñòè÷åñêî ðàçâèòèå íà Êíÿæåñòâîòî.

Êîíñòèòóöèÿòà îáà÷å èìà è ñúùåñòâåíè íåäîñòàòúöè. Íåéíèòå ñúçäàòåëè íå óñïÿâàò äà ðåãëàìåíòèðàò åäíà òî÷íà ìÿðà â “òðèúãúëíèêà íà âëàñòòà” (êíÿç-ïàðëàìåíò-ïðàâèòåëñòâî), êàêòî è â ðàçäåëåíèåòî íà èçïúëíèòåëíàòà è çàêîíîäàòåëíàòà âëàñòè. Òåçè íåéíè äåôåêòè ïîçâîëÿâàò óêðåïâàíåòî íà ìîíàðõè÷åñêèÿ èíñòèòóò äî ñòåïåí íà ëè÷åí ðåæèì.

Ó÷ðåäèòåëíîòî ñúáðàíèå å ðàçïóñíàòî âåäíàãà ñëåä êàòî ïðèåìà îñíîâíèÿ çàêîí íà Êíÿæåñòâîòî. Íà 17 àïðèë 1879 ã. å îòêðèòî I-âîòî ÂÍÑ ñ åäèíñòâåíàòà çàäà÷à äà èçáåðå áúëãàðñêè êíÿç.

Ðóñêîòî ïðàâèòåëñòâî ñå ñòðåìè äà ïðåäëîæè íà áúëãàðèòå êàíäèäàòóðà, êîÿòî äà å åäíàêâî ïðèåìëèâà çà íåãî è çà îñòàíàëèòå Âåëèêè ñèëè. Èçáîðúò ïàäà âúðõó õåñåíñêèÿ ïðèíö Àëåêñàíäúð Áàòåíáåðã, êîéòî å ðîäíèíñêè âðúçêè ñ ïî÷òè âñè÷êè ïî-ãîëåìè åâðîïåéñêè äâîðîâå: òîé å ñèí íà íåìñêè àðèñòîêðàò ñ àâñòðèéñêè ãåíåðàëñêè ïàãîíè è ïîëñêà àðèñòîêðàòêà îò ôðåíñêè ïðîèçõîä, ïëåìåííèê íà ðóñêàòà èìïåðàòðèöà, áðàò íà äâàìà æåíåíè â àíãëèéñêèÿ êðàëñêè äâîð íåìñêè îôèöåðè. Íà 17 àïðèë 1879 ã. Ïúðâîòî ÂÍÑ åäèíîäóøíî ãî èçáèðà çà áúëãàðñêè êíÿç. Íà 26 þíè 1879 ã. Àëåêñàíäúð Áàòåíáåðã ïîëàãà êëåòâà ïðåä Êîíñòèòóöèÿòà.

Êíÿç Àëåêñàíäúð I å ðîäåí ïðåç 1857 ã. âúâ Âåðîíà. Ïîëó÷àâà âîåííî îáðàçîâàíèå è âçåìà ó÷àñòèå â ðóñêî-òóðñêàòà âîéíà 1877-1878 ã. êàòî îôèöåð â ðóñêàòà àðìèÿ. Ñëåä àáäèêàöèÿòà ñè ïðåç 1876 ã. òîé ñå îæåíâà çà ãðàôèíÿ Õàðòåíàó è ñëóæè â àâñòðî-óíãàðñêàòà àðìèÿ. Óìèðà ïðåç 1893 ã. è ïî íåãîâî æåëàíèå å ïîãðåáàí â Ñîôèÿ.

Ïðåç ïúðâèòå ãîäèíè ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî âúâ âñè÷êè ñôåðè íà æèâîòà íà áúëãàðèòå íàñòúïâàò ðàäèêàëíè ïðîìåíè.  ñòîïàíñêî îòíîøåíèå òå íàñòúïâàò îùå ïî âðåìå íà Ðóñêî-òóðñêàòà âîéíà îò 1877-1878 ã., êîãàòî ñå èçâúðøâà ñòèõèåí àãðàðåí ïðåâðàò, íàïðàâëÿâàí âïîñëåäñòâèå îò ÂÐÓ è áúëãàðñêèòå ïðàâèòåëñòâà.

Ïî âðåìå íà âîéíàòà òóðñêèòå ÷èôëèê÷èè íàïóñêàò ñâîèòå ñòîïàíñòâà è áúëãàðñêèòå ñåëÿíè ïîñòåïåííî çàïî÷âàò äà ãè çàâçåìàò. Òàêà ñå ïîñòàâÿ íà÷àëîòî íà àãðàðíèÿ ïðåâðàò, êîéòî çàâúðøâà íàìàëÿâàíåòî íà åäðîòî òóðñêî çåìåâëàäåíèå â Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ è ñ ïúëíîòî ìó èç÷åçâàíå â Êíÿæåñòâî Áúëãàðèÿ.

Ïðåç ñëåäâàùèòå ãîäèíè ÷àñò îò ñåëÿíèòå çàãóáâàò íîâîïðèäîáèòèòå ñè çåìè, òúé êàòî çàòúâàò â äúëãîâå êúì ëèõâàðè è òúðãîâöè. Íàòðóïàëèòå ìíîãî íèâè áúëãàðñêè áîãàòàøè îáà÷å íå ãè ïðåâðúùàò â åäðè çàìåäåëñêè ñòîïàíñòâà, à ãè äàâàò ïîä íàåì èëè íà àðåíäà, ò.å. îòíîâî ãè ðàçïîêúñâàò. Òàêà è ñëåä àãðàðíèÿ ïðåâðàò Áúëãàðèÿ îñòàâà ñòðàíà ñ ïðåîáëàäàâàùî íàñåëåíèå îò äðåáíè è ñðåäíè çåìåäåëñêè ñòîïàíè. Òîâà ïðàâè áúëãàðñêîòî ñåëñêî ñòàïîíñòâî ðàçïîêúñàíî, èçîñòàíàëî, ïðèìèòèâíî, çàäúðæàùî êàïèòàëèñòè÷åñêèÿ íà÷èí íà ïðîèçâîäñòâî.

Ðåæèìúò íà ñâîáîäíàòà òúðãîâèÿ è çàãóáàòà íà îáøèðíèÿ òóðñêè ïàçàð íàíàñÿò òåæúê óäàð âúðõó áúëãàðñêîòî çàíàÿò÷èéñêî ïðîèçâîäñòâî. Ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà 80-òå ãîäèíè íà ÕIÕ â. áúëãàðñêèòå ïðàâèòåëñòâà ñå îïèòâàò äà ïîìîãíàò íà çàíàÿò÷èèòå. Ïðåç 1883 ã. å èçäàäåí çàêîí, ñ êîéòî äúðæàâíèòå ñëóæèòåëè ñå çàäúëæàâàò äà íîñÿò äðåõè ìåñòíî ïðîèçâîäñòâî. È âñå ïàê çàíàÿòèòå ñà â óïàäúê è ñå ðàçîðÿâàò. Ðàçïàäàò ñå è ñòàðèòå åñíàôñêè îðãàíèçàöèè è ñäðóæåíèÿ. Ïîñòåïåííî íàðàñòâà êàïèòàëèñòè÷åñêàòà ôàáðè÷íà ïðîìèøëåíîñò. Çà ïåðèîäà 1878-1885 ã. ñà îòêðèòè 24 ïî-åäðè èíäóñòðèàëíè ïðåäïðèÿòèÿ – ãëàâíî òåêñòèëíè è òþòþíåâè ôàáðèêè. Âúíøíàòà òúðòîâèÿ íà Êíÿæåñòâîòî ñå ïðåîðèåíòèðà íà çàïàä – êúì Àâñòðî-Óíãàðèÿ, Ôðàíöèÿ, Ãåðìàíèÿ, Èòàëèÿ. Âñå îùå òóðñêèÿò ïàçàð îñòàâà îñíîâåí çà áúëãàðñêèÿ ñòîêîîáìåí. Ñëåä îòêðèâàíåòî íà ÁÍÁ â Ðóñå å îñíîâàíà è ïúðâàòà ÷àñòíà áàíêà “Ãèðäàï” (1881 ã.). Çàïî÷âà ñå÷åíåòî íà áúëãàðñêè çëàòíè ëåâîâå.

Ñëåä Îñâîáîæäåíèåòî ñå ïðîìåíÿ è äåìîãðàôñêàòà êîíþíêòóðà íà áúëãàðñêîòî íàñåëåíèå. Íàáëþäàâàò ñå ìèãðàöèîííè ïðîöåñè îò ñåëàòà êúì ãðàäîâåòå, îò ïëàíèíñêèòå ðàéîíè êúì ïîëåòî, îò ïîðîáåíèòå îáëàñòè êúì Êíÿæåñòâîòî è Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ. Åäíîâðåìåííî ñ òîâà ñå ïðîìåíÿ è ñîöèàëíàòà ñòðóêòóðà íà íàñåëåíèåòî. Çàäúëáî÷àâà ñå ñîöèàëíàòà äèôåðåíöèàöèÿ, êîåòî âïîñëåäñòâèå îáóñëàâÿ äâóïàðòèéíàòà ïîëèòè÷åñêà ñèñòåìà â Áúëãàðèÿ – ðàçäåëåíèåòî íà ëèáåðàëè è êîíñåðâàòîðè.

Áúëãàðñêèÿò êíÿç Àëåêñàíäúð Áàòåíáåðã ñúùî èìà ñâîèòå ïðèñòðàñòèÿ êúì åäíî îò äâåòå òå÷åíèÿ. Âîäåí îò ïîëèòè÷åñêèòå ñè óáåæäåíèÿ, íà 5 þëè 1879 ã. òîé íàçíà÷àâà çà ïðúâ áúëãàðñêè ìèíèñòúð-ïðåäñåäàòåë êîíñåðâàòîðà Òîäîð Áóðìîâ (1834-1906). Ãëàâíà öåë íà íåãîâîòî ïðàâèòåëñòâî å äà ïîäãîòâè èçáîðè â ñòðàíàòà.

Ñ ïðèåìàíåòî íà Òúðíîâñêàòà êîíñòèòóöèÿ, èçáîðúò íà áúëãàðñêè êíÿç è ñúñòàâÿíåòî íà ïúðâîòî áúëãàðñêî ïðàâèòåëñòâî çàïî÷âà äåéñòâèòåëíèÿ ïîëèòè÷åñêè æèâîò íà Òðåòàòà Áúëãàðñêà äúðæàâà. ÂÐÓ è äåìîêðàòè÷íàòà îñíîâà íà Êîíñòèòóöèÿòà ñúçäàâàò áëàãîïðèÿòíè óñëîâèÿ çà óñêîðåíî êàïèòàëèñòè÷åñêî ðàçâèòèå íà Êíÿæåñòâîòî.

Ïúðâîòî áúëãàðñêî ïðàâèòåëñòâî ñå îïèòâà äà îðãàíèçèðà ñòîïàíñêàòà äåéíîñò â ñòðàíàòà. Èçäàäåí å óêàç çà ó÷ðåäÿâàíå íà ìèòíèöè ïî þæíàòà ãðàíèöà íà Êíÿæåñòâîòî, êàòî ñ íàëîçè íå ñå îáëàãàò ìåñòíèòå ïðîèçâåäåíèÿ íà áúëãàðè îò Èçòî÷íà Ðóìåëèÿ è Ìàêåäîíèÿ. Òàêà ñå çàïàçâàò èêîíîìè÷åñêèòå âðúçêè ìåæäó òðèòå ÷àñòè íà ðàçïîêúñàíà Áúëãàðèÿ.

Ïðåäïðèåòè ñà ìåðêè çà èçãðàæäàíåòî è ïîääúðæàíåòî íà íîðìàëíà ïúòíà ìðåæà. Ïîäîáðÿâà ñå àäìèíèñòðàöèÿòà, ïîùåíñêîòî è òåëåãðàôíîòî äåëî, âíèìàíèå ñå îòäåëÿ íà îáðàçîâàíèåòî è âîéñêàòà. Âúâåæäà ñå èìóùåñòâåí öåíç çà êàíäèäàòèòå îò ñåëàòà è ïî-ìàëêèòå ãðàäîâå. Ïðåìàõíàò å èçáîðíèÿò ïðèíöèï çà ÷ëåíîâåòå íà îêðúæíèòå è ãðàäñêèòå ñúâåòè. Ïîëîæåíè ñà ãðèæè çà ðàçãðîìÿâàíåòî íà âúðëóâàùèòå â èçòî÷íèòå ÷àñòè íà ñòðàíàòà òóðñêè áàíäè.

Íà ïðîâåäåíèòå ïðåç åñåíòà íà 1879 ã. èçáîðè çà I-âî ÎÍÑ ëèáåðàëèòå ïå÷åëÿò ñ îãðîìíà ïðåäíèíà, íî ìåæäó òÿõ è êíÿçà èçáóõâàò ïðîòèâîðå÷èÿ çà ñúñòàâà íà ïðàâèòåëñòâîòî è íà 28 íîåìâðè 1879 ã. òî å ðàçïóñíàòî. Íàñðî÷åíè ñà íîâè èçáîðè, à çà âðåìåííî å íàçíà÷åíî êîíñåðâàòèâíî ïðàâèòåëñòâî, íà÷åëî ñ ìèòðîïîëèò Êëèìåíò (Âàñèë Äðóìåâ). Ïðåç ÿíóàðè 1880 ã. ñå ïðîâåæäàò íîâè ïàðëàìåíòàðíè èçáîðè, êîèòî îòíîâî ñå ïå÷åëÿò óáåäèòåëíî îò ëèáåðàëèòå. Ïðèåìàéêè ñúâåòà íà Ðóñèÿ, íà 24 ìàðò 1880 ã. êíÿç Àëåêñàíäúð I íàçíà÷àâà ëèáåðàëíî ïðàâèòåëñòâî, íà÷åëî ñ Äðàãàí Öàíêîâ.

Ïðàâèòåëñòâîòî íà Äðàãàí Öàíêîâ ïðàâè îïèò äà ñå ïîìèðè ñ âëàäåòåëÿ è ìó ïðèçíàâà òèòëàòà “âèñî÷åñòâî”. Îòïóñíàòè ñà è ñðåäñòâà çà îáçàâåæäàíå íà êíÿæåñêèÿ äâîðåö. Íî íàïðåæåíèåòî ìåæäó êíÿçà è ëèáåðàëèòå íå èç÷åçâà. Ïîðàäè òîâà ëèáåðàëèòå ðåøàâàò äà ñúçäàäàò âúîðúæåíà ñèëà, ïîä÷èíåíà íà ïàðëàìåíòà, êîÿòî äà å â ñúñòîÿíèå äà ñå ñïðàâè ñ îïèò çà äúðæàâåí ïðåâðàò îò ñòðàíà íà êíÿçà. Ïðåç ìàé 1880 ã. Íàðîäíîòî ñúáðàíèå ãëàñóâà çàêîí çà ñúçäàâàíåòî íà íàðîäíî îïúë÷åíèå, íî êíÿç Àëåêñàíäúð I íàëàãà âåòî è çàêîíîïðîåêòúò ïðîïàäà.

II-òî ÎÍÑ ãëàñóâà îáùî 26 çàêîíà â îáëàñòòà íà ôèíàíñèòå, àäìèíèñòðàöèÿòà, ñúäîïðîèçâîäñòâîòî, çäðàâåîïàçâàíåòî è ïðîñâåòàòà. Èçðàáîòåí å çàêîí çà îáùèíñêîòî ñàìîóïðàâëåíèå, äåìîêðàòè÷åí èçáèðàòåëåí çàêîí, çàêîí çà ñúäåíå íà ìèíèñòðèòå, çà íåíàñåëåíèòå çåìè, çà çàìÿíà íà íàòóðàëíèÿ äåñÿòúê ñ ïàðè÷åí. Ïîäîáðÿâà ñå ôèíàíñîâàòà äåéíîñò íà ñòðàíàòà è áþäæåòúò ñå ñòàáèëèçèðà.

Òåæêî èçïèòàíèå çà ïðàâèòåëñòâîòî íà ëèáåðàëèòå ñå îêàçâà æåëåçîïúòíèÿò âúïðîñ. Àâñòðî-Óíãàðèÿ äúðæè äà ñå çàâúðøè âàæíàòà æåëåçîïúòíà ëèíèÿ Âèåíà-Öàðèãðàä, íà êîÿòî Áúëãàðèÿ òðÿáâà äà ïîñòðîè ó÷àñòúêà Áåëîâî-Ñîôèÿ-Ïèðîò. Ðóñèÿ îòñòîÿâà äðóã æåëåçîïúòåí ïðîåêò: ëèíèÿòà Ñîôèÿ-Òúðíîâî-Ñâèùîâ (èëè Ðóñå), îòêúäåòî ÷ðåç ðóìúíñêèòå æåëåçíèöè Áúëãàðèÿ äà ñå ñâúðæå ñ Ðóñêàòà èìïåðèÿ. Êíÿç Àëåêñàíäúð I ïîääúðæà àâñòðèéñêèÿ ïëàí, íî ïðàâèòåëñòâîòî ñå îáÿâÿâà ñðåùó ïðèáúðçàíè äåéñòâèÿ, ìàêàð ÷å ïî ïðèíöèï å çà ðóñêèÿ ïðîåêò. Ðåøàâàíåòî íà ïðîáëåìà ñ æåëåçíèöèòå ñå îòëàãà, à êàòî ìîòèâ ñå ïîñî÷âà ëèïñàòà íà ñðåäñòâà.

Ïðåç åñåíòà íà 1880 ã. ñå ñúçäàâà Åâðîïåéñêà äóíàâñêà êîìèñèÿ, ÷ðåç êîÿòî Àâñòðî-Óíãàðèÿ èñêà äà íàëîæè ñâîÿ êîíòðîë âúðõó êîðàáîïëàâàíåòî ïî ð. Äóíàâ. Çà îñúùåñòâÿâàíåòî íà ïðîåêòà é å íåîáõîäèìî îùå åäíà îò ñòðàíèòå ñ èçëàç íà ð. Äóíàâ (Áúëãàðèÿ, Ñúðáèÿ, Ðóìúíèÿ) äà ãëàñóâà çà íåãî. Ñúðáèÿ è Ðóìúíèÿ ñà êàòåãîðè÷íî ïðîòèâ, à Áúëãàðèÿ ñå êîëåáàå, ïîðàäè êîåòî âúðõó íåÿ ñå îêàçâà ñèëåí íàòèñê îò ñòðàíà íà Àâñòðî-Óíãàðèÿ. Äðàãàí Öàíêîâ ñå îáÿâÿâà çà ïðîåêòà, íî òàéíî íàðåæäà íà áúëãàðñêèÿ äåëåãàò äà ãëàñóâà ïðîòèâ íåãî. Êîãàòî ðåøåíèåòî íà êîìèñèÿòà ñòàâà ôàêò, Àâñòðî-Óíãàðèÿ ïðîòåñòèðà îñòðî ïðåä êíÿç Àëåêñàíäúð I. Òîé ïðèâèêâà ïðè ñåáå ñè Äð. Öàíêîâ, îáâèíÿâà ãî, ÷å ðàçèãðàâà “âèçàíòèéñêà êîìåäèÿ” è ìó ïîèñêâà îñòàâêàòà.