„Kordian” Juliusza Sùowackiego

Kiedy w 1830 r. wybuchùo powstanie listopadowe dwudziestojednoletni Juliusz Sùowacki byù jedynym spoúród wielkich polskich romantyków obecnym w tych dniach w Warszawie. Zaznaù wtedy po raz pierwszy sùawy i sympatii czytelników, a przyniosùy mu jà patriotyczne wiersze wzywajàce do walki. Przyjàù w nich Sùowacki nowà dla siebie rolæ poety politycznego, bezpoúrednio wpùywajàcego na historycznà rzeczywistoúã. Nie wstàpiù jednak do wojsk, a w marcu 1831 r. wyjechaù do Londynu z misja dyplomatycznà od rzàdu powstañczego. Z powodu tego wyjazdu do koñca ýycia dræczyùy go potem wyrzuty sumienia. Po upadku powstania nie mógù juý wróciã do kraju i do úmierci ( pozostaù na emigracji.

„Kordian” napisany zostaù w Genewie w 1833 r. (wydany rok póêniej). Byù on poczàtkowo zaplanowany jako trylogia opowiadajàca o dojrzewaniu, walce i klæsce pokolenia powstañców .

Tutuù

Imiæ gùównego bohatera naleýy do kategorii imion znaczàcych (takich, które swoim brzmieniem i pokrewieñstwami zanczeniowymi nasuwajà skojarzenia z okreúlonymi ideami lub pojæciami): „cor” - serce; skojarzenia: odwagi, tesknoty, nieco chorobliwego niezrównowaýenia duchowego.

Omawiany dramat miaù stanowiã pierwszà czæúã cyklu zatytuùowanà „Spisek koronacyjny” (nawiàzanie do sprawy spisku, którego uczestnicy mieli zgùadziã cesarza Mikoùaja I przybyùego wraz z rodzinà do Warszawy w 1829 r. na uroczystoúã koronacji). Otwierajàce go sceny, pozornie nie zwiàzane z losami gùównego bohatera, zostaùy pomyúlane jako wstæp do caùoúci trylogii. Ostatecznie jednak nigdy ona nie powstaùa.

Streszczenie

Przygotowanie: (noc 31 grudnia 1799 r. nieopodal chaty Twardowskiego w Górach Karpackich). Szatan (dokonawszy swoistego podsumowania wieku XVIII) przygotowuje dla Polski wodzów i dygnitarzy na zbliýajàce siæ stulecie (wiek XIX, który „ucieszy szatana”). Z diabelskiego kotùa wyùaniajà siæ: Grzegorz Józef Chùopicki Adam Jerzy Czartoryski, Jan Zygmunt Skrzynecki, Julian Ursyn Niemcewicz, Joahim Lelewel, Jan Stefan Krukowiecki i tùum „rycerzy- ospalców”: korpus oficerski i posùowie na sejm.

Prolog: trzy postacie prezentujà róýne koncepcje literatury narodowej. Pierwsza - poezjæ mesjanistycznà niosàcà sen i pociechæ (program majàcy odpowiednik w twórczoúci poetów emigracyjnych skupionych wokóù Mickiewicza), druga - krytykuje jà (zgodnie z zasadami realizmu politycznego gùoszonego po ukazaniu siæ Mickiewiczowskich „Ksiàg pielgrzymstwa..”), trzecia - przepædza zwaúnionych i zapowiada poezjæ, która „uúpionych” porwie do dziaùania.

Akt I

ok. r. 1825, wiejskie ustronie (sceneria Karpat), 15-letni Kordian rozmawia ze starym sùugà Grzegorzem. Osierocony przez ojca potomek rodu szlacheckiego cierpi na „chorobæ wieku” - poczucie bezsensu ýycia, pragnienie odnalezienia wielkiej idei, która wypeùniùaby pustkæ egzystencjonalnà (obraz jesiennej przyrody odzwirciedla stan jego duszy i umysùu). Grzegorz opowiada mu bajkæ o Janku, co psom szyù buty (w. 52 - 151: wskazówki rozumnego, praktycznego dziaùania), a póêniej o wùasnych przeýyciach z czasów wojen napoleoñskich (w. 167 - 220: gawæda wiarusa o przebiegu ekspedycji egipskiej) oraz o bohaterskim mùodzieñcu, Kazimierzu (w. 239 - 298: wojenne losy ýoùnierza wziætego do niewoli przez Rosjan). Nie jest jednak w stanie obudziã zapaùu w chùopcu.

W czasie konnego spaceru z Laurà, w której jest zakochany, okazuje siæ, ýe równieý miùoúã nie jest w stanie rozwiàzaã jego problemów (starsza dziewczyna nie traktuje jego uczuã powaýnie, zarzuca chùopcu marzycielstwo).

Kordian samotnie odchodzi do lasu, a nocà Grzegorz oznajmia Laurze (czytajàcej wiersze Kordiana i czyniàcej sobie wyrzuty, ýe szyderczo-protekcjonalnym tonem dotknæùà chùopca), ýe panicz popeùniù samobójstwo.

Akt II - Kordian w Europie: Rok 1828, Kordian, który nie potrafiù równieý odebraã sobie ýycia, podróýuje:

w londyñskim parku otaczajàcym paùac Úw. Jakuba rozmawiajàc z dozorcà przekonuje siæ, ýe úwiatem rzàdzà pieniàdze, a lektura Szekspira (scena w Dover - swoisty hoùd zùoýony przez Sùowackiego angielskiemu dramaturgowi) uúwiadamia mu przepaúã pomiædzy literatura a rzeczywistoúcià.

we Wùoszech nowa kochanka, powierzchowna i egoistyczna Wioletta, darzy bohatera swymi wzglædami wyùàcznie z uwagi na jego majàtek,

audiencja w Watykanie kompromituje w oczach Kordiana autorytet moralny Koúcioùa (papieý radzi Polakom posùuszeñstwo wobec Cara - nawiàzanie do encykliki Grzegorza XVI skierowanej do biskupów polskich w 1832 r.).

Wreszcie po tych doúwiadczeniach Kordian, na szczycie Mont Blanc, znajduje wielkà ideæ: wyzwolenie Europy spod monarchistycznej tyranii. Pragnie dokonaã tego, niczym nowy Winkelried , stajàc na czele narodu wybranego - Polaków. Chmura unosi Kordiana do Polski.

Akt III. - Spisek koronacyjny: maj 1829 r., na Placu Zamkowym w Warszawie wokóù pokrytego czerwonym suknem rusztowania zbiera siæ elegancka publicznoúã pragnàca obejrzeã cesarski orszak. W katedrze Úw. Jana bowiem odbywa siæ koronacja Mikoùaja I na króla Polski - Car przysiæga wiernoúã konstytucji. Kiedy dwór opuszcza katedræ, Wielki ksiàýæ Konstanty (brutalny satrapa) torujàc sobie drogæ uderza starà kobietæ z dzieckiem. Dziecko upada i zostaje stratowane. Po powrocie orszaku na zamek lud rozrywa na strzæpy sukno pokrywajàce rusztowanie, a tajemniczy Nieznajomy úpiewem uspakaja zebranych.

W podziemiach katedry odbywa siæ zebranie zamaskowanych spiskowców przygotowujàcych zamach na Cara i jego rodzinæ. Prezes stara siæ ich powstrzymaã ukazujàc moralnà ohydæ królobójstwa, sprzecznego z polskà tradycja. Sprzeciwia mu siæ Podchoràýy przypominajàc o zbrodniach zaborców. Do podziemi próbuje dostaã siæ szpieg, ale zostaje zabity przez straýnika. W tajnym gùosowaniu spiskowcy opowiadajà siæ przeciwko zamachowi. Podchoràýy odsùania twarz - okazuje siæ byã nim Kordian. Wygùasza wspaniaùà tyradæ (w. 198 - 266; 318 - 382) i postanawia sam dokonaã zabójstwa.

Okazja nadarza siæ, gdy zostaje wyznaczony do nocnej warty w zamku królewskim. W drodze do sypialni Cara ulega jednak Strachowi i Imaginacji (projekcja duszy bohatera, w której odbywa siæ walka miædzy obowiàzkiem moralnym, naùoýonym przez sumienie, i instynktem samozachowawczym), które nasuwajà mu straszne obrazy wyraýajàce okropnoúã krwawego czynu. Zemdlony pada pod drzwiami do sypialni wùadcy.

Zostaje zamkniæty w domu wariatów. Odwiedza go tam szatañski Doktor (kolejna projekcja duszy i myúli Kordiana) i pokazuje dwu szaleñców przekonanych, ýe poúwiæcajà siæ za ojczyznæ: jeden twierdzi, ýe jest krzyýem na którym umarù Chrystus, drugi - ýe podtrzymuje niebo chroniàc ludzkoúã przed jego upadkiem. Doktor pragnie w ten sposób zasugerowaã Kordianowi, iý jego idea ma te samà wartoúã co urojenia chorych.

Wielki ksiàýæ rozkazuje prowadziã Kordiana na plac Saski, gdzie odbyã siæ ma egzekucja. Tam, wobec Cara i wojsk, grozi rozerwaniem koñmi, a póêniej proponuje niebezpieczny skok na koniu przez piramidæ bagnetów. Kordian dokonuje tej sztuki. Konstanty, dumny ze zræcznoúci swego ýoùnierza (ksiàýæ wykazywaù wielkie staranie o wzorowe wyãwiczenie podlegùego mu wojsk polskiego), obiecuje skazanemu ocalenie, ale Car, przekonany, ýe zamach byù dzieùem brata, po cichu kaýe postawiã Kordiana przed sàdem wojennym i rozstrzelaã.

W wiæziennej celi mùodzieniec odbywa spowiedê (w. 941 - 984 - jeden z najpiekniejszych fragmentów dramatu), a stary Grzegorz modli siæ za jego duszæ. Ksiàdz obiecuje nazwaã imieniem bohatera róýæ, a sùuga - swego wnuka.

Oficer prowadzi skazañca na egzekucje, ale wielki ksiàýæ ýàda od Cara uùaskawienia ýoùnierza (Zamek królewski). Miædzy braãmi dochodzi do kùótni. Konstanty przypomina Mikoùajowi jego drogæ do tronu (ojcobójstwo), a Mikoùaj - gwaùt i morderstwo dokonane przez Konstantego na szesnastoletniej Angelice. Wielki ksiàýæ grozi buntem, ale na koniec oddaje swà szpadæ na znak przeprosin. Car decyduje podpisaã akt uùaskawienia Kordiana.

Adiutant pædzi konno na plac Marsowy, gdzie wùaúnie rozpoczyna siæ egzekucja. Nie wiadomo czy zdàýyù powstrzymaã salwæ.

Styl i konstrukcja dramatu.

„Kordian” to dramat romantyczny. Cechuje go:

otwarta konstrukcja

oú kompozycji stanowi biografia postaci gùównej, przedstawiona w luênych obrazach odlegùych wobec siebie w czasie i przestrzeni;

poùàczenie róýnych konwencji i kategorii estetycznych:

realizm obok fantastyki, symbolizmu i wizyjnoúci,

patos w poùàczeniu z komizmem, groteskà i satyrà,

prezentowanie konfliktu racji moralnych, który przezywa bohater tytuùowy poprzez:

ich rozdzielenie pomiædzy dwie, odræbne postacie (Kordian, Prezes)

ukazanie stanów emocjonalnych Kordiana poprzez personifikacje (Strach, Imaginacja)

cechy poematu lirycznego (akcja dotyczy przede wszystkim napiæã i konfliktów wewnætrznych bohatera),

epickoúã fabuùy (nie ma przyczynowo-skutkowego ciàgu wydarzeñ zmierzajàcego do punktu kulminacyjnego, jest natomiast kilka odræbnych punktów szczytowych napiæcia, np. próba samobójstwa, monolog na Mont Blanc)

róýne formy podawcze:

monolog,

obraz sceniczny,

dialogi.

Gùówny bohater

Kordian, chùopiec ma gùæbokie poczucie bezsensu ýycia. Chciaùby dokonaã czegoú wielkiego i niezwykùego, a jednoczeúnie zdaje sobie sprawæ z nierealnoúci swoich pragnieñ. Paraliýuje to jego wolæ i budzi myúli samobójcze.

Miùoúã: sentymentalna, arkadyjska, wykoncypowane uczucie, które ma byã ukojeniem „jaskóùczego niepokoju”;

Próba samobójstwa: konsekwencja niespeùnionej miùoúci; nie udaùo siæ bohaterowi znaleêã ideaùu wykraczajàcego poza codziennoúã, w którym zamanifestowaùby i potwierdziù swojà toýsamoúã i wyjàtkowoúã osobowoúci. Nie do przyjæcia okazaùa siæ przyziemna, niegodna idealisty kariera Janka, co psom szyù buty, nie do powtórzenia w zmienionej sytuacji historycznej sà ýoùnierskie czyny z opowieúci Grzegorza.

Podróý po Europie: poznawanie ludzkiego úwiata spoùecznego, konfrontacja marzeñ i ideaùów z rzeczywistoúcià, nauka odróýniania wartoúci prawdziwych od faùszywych (— úwiat realny a literatura, ýycie spoùeczne a idealistyczne traktowanie nieprzeciætnej jednostki, niepowtarzalnej miùoúci, moralnego autorytetu papiestwa).

Dojrzewanie do wielkiej idei: monolog na Mont Blanc (— poczucie szczytu wùasnej mocy, wadzenie siæ z samym sobà, prowokacja wewnætrzna, brak pewnoúci, rozdarcie miædzy pragnienie czynu a niemoc).

Realizacja idei: przemiana w spiskowca, nieudana próba peùnienia roli przywódcy, nieudana próba zùoýenia jednostkowej ofiary na oùtarzu ojczyzny; bohater okazuje siæ niedojrzaùy do tego czynu: psychicznie (nie umie opanowaã bujnej wyobraêni), moralnie (nie potrafi zùamaã tradycyjnej etyki) i politycznie (nie ma ýadnego programu).

Ocena powstania listopadowego

Dyskusja nad przyczynami klæski powstania byùa jednym z gùównych tematów polskiej literatury polistopadowej. „Kordian”, trzeci z kolei utwór dramatyczny Sùowackiego, tym przede wszystkim róýni siæ od poprzednich, ýe dotyczy wspóùczesnych autorowi wydarzeñ.

Obrona: wskazanie wielkoúci i szlachetnoúci idei, romantycznego patriotyzmu powstañców, uznania przez nich wolnoúci ojczyzny za najwyýszà wartoúã.

Oskarýenie (wskazanie êródeù klæski):

niedojrzaùoúã psychiczna pokolenia powstañców (pomysù spisku jako wytwór wybujaùej wyobraêni, która rozmija siæ z rzeczywistoúcià; teatralna oprawa spotkania: maski, hasùo, bliskoúã grobów królewskich),

niedojrzaùoúã moralna spiskowców (niemoýnoúã stworzenia nowej etyki walki i wykorzystywanie kodeksu rycerskiego wykluczajàcego podstæp; narodowa tradycja czci dla króla-pomazañca silniejsze niý nakaz bezwzglædnej walki z zaborcà),

spoùeczna izolacja spisku (idea indywidualnego poúwiæcenia siæ wykluczajàca ogólnonarodowy zryw; demobilizujàcy úpiew Nieznajomego-Szatana; lud warszawski aprobujàcy nie czyn Kordiana, ale jego parodiæ - skok na placu Saskim),

przywódcy „z piekùa rodem”: przeraýeni republikañskim charakterem powstania i dàýàcy do zahamowania zrywu. Chùopicki (ambicje Napoleona, ale bez jego rozumu, staroúã, izolacja od ludu); Skrzynecki (brak odwagi, kunktatorstwo, powolnoúã, niezdecydowanie); Niemcewicz (staroúã, zaopatrzenie w przeszùoúã); Lelewel (teoretyzowanie, skùonnoúã do jaùowych rozwaýañ); Krukowiecki (zdrada).