„Kordian” Juliusza Słowackiego

Kiedy w 1830 r. wybuchło powstanie listopadowe dwudziestojednoletni Juliusz Słowacki był jedynym spośród wielkich polskich romantyków obecnym w tych dniach w Warszawie. Zaznał wtedy po raz pierwszy sławy i sympatii czytelników, a przyniosły mu ją patriotyczne wiersze wzywające do walki. Przyjął w nich Słowacki nową dla siebie rolę poety politycznego, bezpośrednio wpływającego na historyczną rzeczywistość. Nie wstąpił jednak do wojsk, a w marcu 1831 r. wyjechał do Londynu z misja dyplomatyczną od rządu powstańczego. Z powodu tego wyjazdu do końca życia dręczyły go potem wyrzuty sumienia. Po upadku powstania nie mógł już wrócić do kraju i do śmierci ( pozostał na emigracji.

„Kordian” napisany został w Genewie w 1833 r. (wydany rok później). Był on początkowo zaplanowany jako trylogia opowiadająca o dojrzewaniu, walce i klęsce pokolenia powstańców .

Tutuł

Imię głównego bohatera należy do kategorii imion znaczących (takich, które swoim brzmieniem i pokrewieństwami zanczeniowymi nasuwają skojarzenia z określonymi ideami lub pojęciami): „cor” - serce; skojarzenia: odwagi, tesknoty, nieco chorobliwego niezrównoważenia duchowego.

Omawiany dramat miał stanowić pierwszą część cyklu zatytułowaną „Spisek koronacyjny” (nawiązanie do sprawy spisku, którego uczestnicy mieli zgładzić cesarza Mikołaja I przybyłego wraz z rodziną do Warszawy w 1829 r. na uroczystość koronacji). Otwierające go sceny, pozornie nie związane z losami głównego bohatera, zostały pomyślane jako wstęp do całości trylogii. Ostatecznie jednak nigdy ona nie powstała.

Streszczenie

Przygotowanie: (noc 31 grudnia 1799 r. nieopodal chaty Twardowskiego w Górach Karpackich). Szatan (dokonawszy swoistego podsumowania wieku XVIII) przygotowuje dla Polski wodzów i dygnitarzy na zbliżające się stulecie (wiek XIX, który „ucieszy szatana”). Z diabelskiego kotła wyłaniają się: Grzegorz Józef Chłopicki Adam Jerzy Czartoryski, Jan Zygmunt Skrzynecki, Julian Ursyn Niemcewicz, Joahim Lelewel, Jan Stefan Krukowiecki i tłum „rycerzy- ospalców”: korpus oficerski i posłowie na sejm.

Prolog: trzy postacie prezentują różne koncepcje literatury narodowej. Pierwsza - poezję mesjanistyczną niosącą sen i pociechę (program mający odpowiednik w twórczości poetów emigracyjnych skupionych wokół Mickiewicza), druga - krytykuje ją (zgodnie z zasadami realizmu politycznego głoszonego po ukazaniu się Mickiewiczowskich „Ksiąg pielgrzymstwa..”), trzecia - przepędza zwaśnionych i zapowiada poezję, która „uśpionych” porwie do działania.

Akt I

ok. r. 1825, wiejskie ustronie (sceneria Karpat), 15-letni Kordian rozmawia ze starym sługą Grzegorzem. Osierocony przez ojca potomek rodu szlacheckiego cierpi na „chorobę wieku” - poczucie bezsensu życia, pragnienie odnalezienia wielkiej idei, która wypełniłaby pustkę egzystencjonalną (obraz jesiennej przyrody odzwirciedla stan jego duszy i umysłu). Grzegorz opowiada mu bajkę o Janku, co psom szył buty (w. 52 - 151: wskazówki rozumnego, praktycznego działania), a później o własnych przeżyciach z czasów wojen napoleońskich (w. 167 - 220: gawęda wiarusa o przebiegu ekspedycji egipskiej) oraz o bohaterskim młodzieńcu, Kazimierzu (w. 239 - 298: wojenne losy żołnierza wziętego do niewoli przez Rosjan). Nie jest jednak w stanie obudzić zapału w chłopcu.

W czasie konnego spaceru z Laurą, w której jest zakochany, okazuje się, że również miłość nie jest w stanie rozwiązać jego problemów (starsza dziewczyna nie traktuje jego uczuć poważnie, zarzuca chłopcu marzycielstwo).

Kordian samotnie odchodzi do lasu, a nocą Grzegorz oznajmia Laurze (czytającej wiersze Kordiana i czyniącej sobie wyrzuty, że szyderczo-protekcjonalnym tonem dotknęłą chłopca), że panicz popełnił samobójstwo.

Akt II - Kordian w Europie: Rok 1828, Kordian, który nie potrafił również odebrać sobie życia, podróżuje:

w londyńskim parku otaczającym pałac Św. Jakuba rozmawiając z dozorcą przekonuje się, że światem rządzą pieniądze, a lektura Szekspira (scena w Dover - swoisty hołd złożony przez Słowackiego angielskiemu dramaturgowi) uświadamia mu przepaść pomiędzy literatura a rzeczywistością.

we Włoszech nowa kochanka, powierzchowna i egoistyczna Wioletta, darzy bohatera swymi względami wyłącznie z uwagi na jego majątek,

audiencja w Watykanie kompromituje w oczach Kordiana autorytet moralny Kościoła (papież radzi Polakom posłuszeństwo wobec Cara - nawiązanie do encykliki Grzegorza XVI skierowanej do biskupów polskich w 1832 r.).

Wreszcie po tych doświadczeniach Kordian, na szczycie Mont Blanc, znajduje wielką ideę: wyzwolenie Europy spod monarchistycznej tyranii. Pragnie dokonać tego, niczym nowy Winkelried , stając na czele narodu wybranego - Polaków. Chmura unosi Kordiana do Polski.

Akt III. - Spisek koronacyjny: maj 1829 r., na Placu Zamkowym w Warszawie wokół pokrytego czerwonym suknem rusztowania zbiera się elegancka publiczność pragnąca obejrzeć cesarski orszak. W katedrze Św. Jana bowiem odbywa się koronacja Mikołaja I na króla Polski - Car przysięga wierność konstytucji. Kiedy dwór opuszcza katedrę, Wielki książę Konstanty (brutalny satrapa) torując sobie drogę uderza starą kobietę z dzieckiem. Dziecko upada i zostaje stratowane. Po powrocie orszaku na zamek lud rozrywa na strzępy sukno pokrywające rusztowanie, a tajemniczy Nieznajomy śpiewem uspakaja zebranych.

W podziemiach katedry odbywa się zebranie zamaskowanych spiskowców przygotowujących zamach na Cara i jego rodzinę. Prezes stara się ich powstrzymać ukazując moralną ohydę królobójstwa, sprzecznego z polską tradycja. Sprzeciwia mu się Podchorąży przypominając o zbrodniach zaborców. Do podziemi próbuje dostać się szpieg, ale zostaje zabity przez strażnika. W tajnym głosowaniu spiskowcy opowiadają się przeciwko zamachowi. Podchorąży odsłania twarz - okazuje się być nim Kordian. Wygłasza wspaniałą tyradę (w. 198 - 266; 318 - 382) i postanawia sam dokonać zabójstwa.

Okazja nadarza się, gdy zostaje wyznaczony do nocnej warty w zamku królewskim. W drodze do sypialni Cara ulega jednak Strachowi i Imaginacji (projekcja duszy bohatera, w której odbywa się walka między obowiązkiem moralnym, nałożonym przez sumienie, i instynktem samozachowawczym), które nasuwają mu straszne obrazy wyrażające okropność krwawego czynu. Zemdlony pada pod drzwiami do sypialni władcy.

Zostaje zamknięty w domu wariatów. Odwiedza go tam szatański Doktor (kolejna projekcja duszy i myśli Kordiana) i pokazuje dwu szaleńców przekonanych, że poświęcają się za ojczyznę: jeden twierdzi, że jest krzyżem na którym umarł Chrystus, drugi - że podtrzymuje niebo chroniąc ludzkość przed jego upadkiem. Doktor pragnie w ten sposób zasugerować Kordianowi, iż jego idea ma te samą wartość co urojenia chorych.

Wielki książę rozkazuje prowadzić Kordiana na plac Saski, gdzie odbyć się ma egzekucja. Tam, wobec Cara i wojsk, grozi rozerwaniem końmi, a później proponuje niebezpieczny skok na koniu przez piramidę bagnetów. Kordian dokonuje tej sztuki. Konstanty, dumny ze zręczności swego żołnierza (książę wykazywał wielkie staranie o wzorowe wyćwiczenie podległego mu wojsk polskiego), obiecuje skazanemu ocalenie, ale Car, przekonany, że zamach był dziełem brata, po cichu każe postawić Kordiana przed sądem wojennym i rozstrzelać.

W więziennej celi młodzieniec odbywa spowiedź (w. 941 - 984 - jeden z najpiekniejszych fragmentów dramatu), a stary Grzegorz modli się za jego duszę. Ksiądz obiecuje nazwać imieniem bohatera różę, a sługa - swego wnuka.

Oficer prowadzi skazańca na egzekucje, ale wielki książę żąda od Cara ułaskawienia żołnierza (Zamek królewski). Między braćmi dochodzi do kłótni. Konstanty przypomina Mikołajowi jego drogę do tronu (ojcobójstwo), a Mikołaj - gwałt i morderstwo dokonane przez Konstantego na szesnastoletniej Angelice. Wielki książę grozi buntem, ale na koniec oddaje swą szpadę na znak przeprosin. Car decyduje podpisać akt ułaskawienia Kordiana.

Adiutant pędzi konno na plac Marsowy, gdzie właśnie rozpoczyna się egzekucja. Nie wiadomo czy zdążył powstrzymać salwę.

Styl i konstrukcja dramatu.

„Kordian” to dramat romantyczny. Cechuje go:

otwarta konstrukcja

oś kompozycji stanowi biografia postaci głównej, przedstawiona w luźnych obrazach odległych wobec siebie w czasie i przestrzeni;

połączenie różnych konwencji i kategorii estetycznych:

realizm obok fantastyki, symbolizmu i wizyjności,

patos w połączeniu z komizmem, groteską i satyrą,

prezentowanie konfliktu racji moralnych, który przezywa bohater tytułowy poprzez:

ich rozdzielenie pomiędzy dwie, odrębne postacie (Kordian, Prezes)

ukazanie stanów emocjonalnych Kordiana poprzez personifikacje (Strach, Imaginacja)

cechy poematu lirycznego (akcja dotyczy przede wszystkim napięć i konfliktów wewnętrznych bohatera),

epickość fabuły (nie ma przyczynowo-skutkowego ciągu wydarzeń zmierzającego do punktu kulminacyjnego, jest natomiast kilka odrębnych punktów szczytowych napięcia, np. próba samobójstwa, monolog na Mont Blanc)

różne formy podawcze:

monolog,

obraz sceniczny,

dialogi.

Główny bohater

Kordian, chłopiec ma głębokie poczucie bezsensu życia. Chciałby dokonać czegoś wielkiego i niezwykłego, a jednocześnie zdaje sobie sprawę z nierealności swoich pragnień. Paraliżuje to jego wolę i budzi myśli samobójcze.

Miłość: sentymentalna, arkadyjska, wykoncypowane uczucie, które ma być ukojeniem „jaskółczego niepokoju”;

Próba samobójstwa: konsekwencja niespełnionej miłości; nie udało się bohaterowi znaleźć ideału wykraczającego poza codzienność, w którym zamanifestowałby i potwierdził swoją tożsamość i wyjątkowość osobowości. Nie do przyjęcia okazała się przyziemna, niegodna idealisty kariera Janka, co psom szył buty, nie do powtórzenia w zmienionej sytuacji historycznej są żołnierskie czyny z opowieści Grzegorza.

Podróż po Europie: poznawanie ludzkiego świata społecznego, konfrontacja marzeń i ideałów z rzeczywistością, nauka odróżniania wartości prawdziwych od fałszywych (— świat realny a literatura, życie społeczne a idealistyczne traktowanie nieprzeciętnej jednostki, niepowtarzalnej miłości, moralnego autorytetu papiestwa).

Dojrzewanie do wielkiej idei: monolog na Mont Blanc (— poczucie szczytu własnej mocy, wadzenie się z samym sobą, prowokacja wewnętrzna, brak pewności, rozdarcie między pragnienie czynu a niemoc).

Realizacja idei: przemiana w spiskowca, nieudana próba pełnienia roli przywódcy, nieudana próba złożenia jednostkowej ofiary na ołtarzu ojczyzny; bohater okazuje się niedojrzały do tego czynu: psychicznie (nie umie opanować bujnej wyobraźni), moralnie (nie potrafi złamać tradycyjnej etyki) i politycznie (nie ma żadnego programu).

Ocena powstania listopadowego

Dyskusja nad przyczynami klęski powstania była jednym z głównych tematów polskiej literatury polistopadowej. „Kordian”, trzeci z kolei utwór dramatyczny Słowackiego, tym przede wszystkim różni się od poprzednich, że dotyczy współczesnych autorowi wydarzeń.

Obrona: wskazanie wielkości i szlachetności idei, romantycznego patriotyzmu powstańców, uznania przez nich wolności ojczyzny za najwyższą wartość.

Oskarżenie (wskazanie źródeł klęski):

niedojrzałość psychiczna pokolenia powstańców (pomysł spisku jako wytwór wybujałej wyobraźni, która rozmija się z rzeczywistością; teatralna oprawa spotkania: maski, hasło, bliskość grobów królewskich),

niedojrzałość moralna spiskowców (niemożność stworzenia nowej etyki walki i wykorzystywanie kodeksu rycerskiego wykluczającego podstęp; narodowa tradycja czci dla króla-pomazańca silniejsze niż nakaz bezwzględnej walki z zaborcą),

społeczna izolacja spisku (idea indywidualnego poświęcenia się wykluczająca ogólnonarodowy zryw; demobilizujący śpiew Nieznajomego-Szatana; lud warszawski aprobujący nie czyn Kordiana, ale jego parodię - skok na placu Saskim),

przywódcy „z piekła rodem”: przerażeni republikańskim charakterem powstania i dążący do zahamowania zrywu. Chłopicki (ambicje Napoleona, ale bez jego rozumu, starość, izolacja od ludu); Skrzynecki (brak odwagi, kunktatorstwo, powolność, niezdecydowanie); Niemcewicz (starość, zaopatrzenie w przeszłość); Lelewel (teoretyzowanie, skłonność do jałowych rozważań); Krukowiecki (zdrada).