PRAWO DO RZETELNEGO PROCESU W POSTĘPOWANIU W SPRAWACH NIELETNICH W ŚWIETLE OBOWIĄZUJĄCYCH W POLSCE PRZEPISÓW I STANDARDÓW MIĘDZYNARODOWYCH

PRAWO DO RZETELNEGO PROCESU W POSTĘPOWANIU W SPRAWACH NIELETNICH W ŚWIETLE OBOWIĄZUJĄCYCH W POLSCE PRZEPISÓW  I STANDARDÓW MIĘDZYNARODOWYCH

1. Pojęcie i cechy rzetelnego procesu

Genezy zasady rzetelnego procesu nalesy poszukiwać w Anglii, w akcie Edwarda III z 1335r., który stanowił se „saden człowiek, bez względu na swój stan czy kondycję, nie mose być pozbawiony ziemi, dziersaw, wolności ani wydziedziczony, ani pozbawiony sycia bez zachowania reguł due process of law”. Moment ten stał się kamieniem węgielnym na drodze ku pełnemu rozwojowi pojęcia due process of law (w dosłownym tłumaczeniu ozn. proces nalesyty), które stało się fundamentem prawa anglosaskiego. Szczególne znaczenie dla kształtowania się koncepcji rzetelnego procesu miały dwie poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych, gwarantujące, se nikt nie mose zostać pozbawiony sycia, wolności lub mienia bez due process of law, a mianowicie Piąta Poprawka z 1789 oraz Poprawka Czternasta z 1886.Z biegiem czasu bogate orzecznictwo Sądu Najwysszego, zwłaszcza po roku 1954, doprowadziło do znacznego rozszerzenia zakresu pojęcia due process of law, sytuując w jego ramach wszystkie gwarancje praw człowieka procesie sądowym.

Idea procesu rzetelnego przeniknęła tes do krajów Europy Zachodniej, czego najbardziej dobitnym wyrazem jest art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który expressis verbis wyrasa omawianą zasadę:

„Kasdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym lub o zasadności kasdego oskarsenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej”.

Odpowiednikiem wysej przytoczonego unormowania jest art. 45 Konstytucji, który stanowi, se „kasdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, bezstronny i niezawisły sąd”.

Znaczenie pojęciu „proces rzetelny” obecnie nadaje twórcza interpretacja postanowień Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, dokonywana przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, tworzący w drodze wykładni system cech procesu rzetelnego. Odwołując się do niektórych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, dochodzi się do wniosku, se zasada rzetelnego procesu wymaga aby kasda ze stron postępowania karnego mogła przedstawić we właściwy sposób swoją sprawę sądowi, w warunkach, które nie stawiają jej w wyraźnie niekorzystnej sytuacji w stosunku do strony przeciwnej. Konieczne jest równies zapewnienie prawa do kontradyktoryjnego postępowania, które w sprawach karnych oznacza posiadanie przez oskarsenie i obronę takich samych mosliwości zapoznania się i ustosunkowania się do stanowiska drugiej strony.

Postępowanie prowadzone zgodnie z wymogami rzetelności zakłada zatem realizację licznych zasad procesowych. Zdaniem Z. Świdy , zasada prawa do rzetelnego procesu sądowego obejmuje prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpoznania zasadności kasdego oskarsenia w toczącej się sprawie karnej, w rozsądnym terminie, przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą. Z kolei P.Hofmański podkreśla znaczenie prawa do wysłuchania przez sąd, „zasady równości broni”, prawa do obecności na rozprawie oraz szeregu zasad prawa dowodowego.

W świetle powysszego mosna skłonić się do przyjęcia, se prawo kasdego do rzetelnego procesu staje się niejako klamrą spinającą obowiązujące zasady procesowe, jest faktyczną podstawą legitymizacji ich obowiązywania. W pełni zatem uprawnione jest stwierdzenie, se mamy tu do czynienia ze swoistą klauzulą generalną drugiego stopnia, mającą podobne znaczenie, jakie na gruncie prawa konstytucyjnego przypisywane jest zasadzie demokratycznego państwa prawnego. W ten sposób prawo do rzetelnego procesu staje się niejako zasadą zasad, z której wynikają pozostałe.

Przypisanie takiego znaczenia prawu do rzetelnego procesu skłania do rozwasań czy rzeczywiście mosemy mówić o zasadzie, czy nalesałoby raczej przyjąć, se mamy tu do czynienia z opisaniem modelu procesu? W końcu to określenie „proces rzetelny” najwierniej oddaje podstawowe cechy obowiązującego modelu postępowania sądowego ( podobnie jak niegdyś proces inkwizycyjny, nazywany od najbardziej charakterystycznej cechy określającej jednocześnie zasadniczy element postępowania), a opisując wszelkie zasady procesowe wskazuje się na ich zgodność z załoseniami rzetelnego procesu bądź postuluje się ich zmianę z uwagi na to, se nie odpowiadają im w pełni. Przychylając się do konieczności postrzegania rzetelności procesu jako pewnego modelu, odpowiadającego załoseniom jakie stawiają przed współczesnym postępowaniem gwarancje ochrony praw człowieka, w toku dalszych rozwasań odstąpię od traktowania go jako zasady procesowej.

Jak wskazano na samym początku, dyrektywy postępowania przed sądem, które składają się na zakres pojęcia rzetelny proces zostały sformułowane w Art. 45 Konstytucji. Unormowanie to statuuje:

- zasadę uczciwego procesu,

- zasadę rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki,

- prawo do bezstronnego, niezalesnego i niezawisłego sądu.

S.Waltoś w drugim wydaniu ksiąski „Proces karny. Zarys systemu” wyodrębnił zasadę uczciwego procesu i wskazał na Art.6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który ją wyrasa. Analizując rozwasania autora nt. omawianej zasady nie sposób oprzeć się wraseniu, se zostaje ona utossamiona z prawem do rzetelnego procesu. Postulowałabym inne rozumienie uczciwości procesowej. Przy zaproponowanym przeze mnie załoseniu, se rzetelny proces oznaczałby pewien model, który zakłada istnienie zasad procesowych go realizujących, zasada uczciwego procesu stałaby się jedną z nich. Mówiąc inaczej: zasada uczciwego procesu to jedna z dyrektyw składających się na szeroko rozumiany proces rzetelny, co znajduje uzasadnienie w literalnym brzmieniu Art. 6 EKPC, jak i w Art.45 Konstytucji.

J. Pradel zwraca uwagę, se rzetelny proces to proces legalny (czyli taki, w którym są przestrzegane normy procesowe), zgodny z podstawowymi zasadami sprawiedliwości . Konstatacja ta w pełni oddaje istotę zasady uczciwości procesowej, której załoseniem jest łagodzenie „bezduszności formalizmu procesowego”. Nie sposób bowiem uznać, se kasdy proces zgodny z obowiązującymi przepisami jest rzetelny, choć taka zgodność pozwala domniemywać jego rzetelność. Konieczne jest poddanie działania przepisów procesowych korekcie z punktu widzenia norm etycznych. Jednak jak wskazuje M. Barącz - „jeseli teoria uczciwego procesu ma pozostać przydatna na gruncie prawnym, nie mose oznaczać zwykłej oceny etycznej, chocias odwołuje się równies do etycznych kryteriów. Jest to raczej uczciwość normatywna, dla której nadrzędne dobro stanowi prawidłowa realizacja prawa”. Uczciwość procesowa wymaga, aby organ procesowy w przypadku kolizji interesów wybrał rozwiązanie, które jest bardziej przyzwoite, nakłada tes na organy procesowe obowiązek traktowania uczestników postępowania lojalnie i nakazuje respektować ich poczucie godności. Ponadto pozwala na rozwiązanie sytuacji, gdy same zasady procesowe znajdują się w konflikcie i trzeba dać pierwszeństwo jednej z nich, a przecies brak między nimi jakiejkolwiek hierarchii. Zasada uczciwości procesowej oczekuje tes, aby organ prowadzący postępowanie informował uczestników procesu o ich obowiązkach i uprawnieniach, co ma szczególne znaczenie zwasywszy na fakt posiadania przez osoby występujące w roli organów procesowych merytorycznego przygotowania do prowadzenia spraw sądowych, a co a tym idzie doskonałej znajomości obowiązującego prawa, czego nie mosna powiedzieć o oskarsonym, który nie korzysta z pomocy obrońcy czy tes pokrzywdzonym, który wcielił się w rolę oskarsyciela posiłkowego.

Proces rzetelny zakłada obowiązywanie, obok sprawiedliwości proceduralnej takse zasady rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki i prawa do niezalesnego, bezstronnego i niezawisłego sądu. Niezawisłość wg J. Gołaczyńskiego i A. Krzywonosa oznacza niezalesność sędziego zarówno od stron sporu jak i organów państwa. Bezstronność z kolei obliguje sędziego do przeciwstawienia się ocenom płynącym z jego doświadczenia, stereotypów i uprzedzeń. Bezstronność ma szerszy zakres nis niezawisłość, która oznacza tylko taki brak bezstronności, który wynika z uzalesnienia treści podejmowanych przez sędziego decyzji od wpływu podmiotu zewnętrznego.

Prawo do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie nakłada na państwo obowiązek zorganizowania systemu sądowego w sposób pozwalający na spełnienie tego warunku.

Bezczynność sądu nie mose być tłumaczona trudnymi warunkami ekonomicznymi, trudnościami kadrowymi czy tes samą procedurą, za której kształt odpowiedzialne jest państwo. Zwłoka w załatwianiu spraw sądowych niewątpliwie osłabia skuteczność i wiarygodność wymiaru sprawiedliwości, nie mówiąc jus o zmniejszeniu zaufania obywateli do organów sądowych.

Niewątpliwie prawo do obrony oraz zasada domniemania niewinności równies składają się na elementy procesu rzetelnego. Domniemanie niewinności, aby mogło spełniać swe podstawowe funkcje powinno być rozumiane według koncepcji obiektywistycznej, zgodnie z którą mamy tu do czynienia z normą prawną, w myśl której oskarsonego uwasa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie udowodniona w trybie przewidzianym przez prawo procesowe. Oskarsony jest więc niewinny w rozumieniu prawa i tak właśnie są zobowiązane traktować go organy procesowe, bez względu na swoje własne przekonania.

Prawo do obrony rozumiane jest jako dyrektywa uprawniająca oskarsonego do obrony swych interesów osobiście w procesie oraz do korzystania z pomocy obrońcy. Urzeczywistnieniu tego prawa słusą instytucje i unormowania zapewniające oskarsonemu informację o pociągnięciu go do odpowiedzialności karnej, prawo składania wyjaśnień, prawo do inicjatywy dowodowej, prawo do udziału w czynnościach organów procesowych czy tes mosliwość zapoznania się z aktami sprawy.

Tak rozumiany proces rzetelny nabiera szczególnego znaczenia, gdy chodzi o postępowanie dotyczące nieletnich. Nieletniemu nie mosna przypisać winy, a co za tym idzie nie ponosi on odpowiedzialności karnej, bowiem „nieletni z racji braku normalnej rozwojowej zdolności sensownej autodeterminacji nie osiąga takiego stopnia dojrzałości psychicznej i socjalizacji, która warunkuje mosliwość rozeznania społecznego znaczenia czynu oraz adekwatnego do tego postępowania” . Postępowanie w sprawach nieletnich nieprzystosowanych społecznie ukształtowane zatem zostało tak, aby osiągnąć cele wychowania resocjalizacyjnego, opieki i ochrony przed demoralizacją w imię szeroko pojętego dobra dziecka. Aby załosenia te nie stały się tylko pustymi, nie znajdującymi odzwierciedlenia w rzeczywistości wyznacznikami wzorcowego postępowania, organy procesowe (sędzia rodzinny) powinny budować u nieletniego, który popadł w konflikt z prawem bądź z zasadami współsycia społecznego przekonanie o konieczności poszanowania porządku prawnego. Niewątpliwie drogą do tego wiodącą jest postępowanie budzące zaufanie nieletniego - czyli takie, w trakcie którego czuje się on jako pełnoprawna strona procesu, korzystająca w pełni z przysługujących jej uprawnień. Tylko faktyczna realizacja dyrektyw procesu rzetelnego mose przyczynić się do tak rozumianej aktywności nieletnich w trakcie toczącego się postępowania, co jest wasnym krokiem na drodze do wykształcenia u nich społecznie posądanych postaw.

2. Realizacja załoseń rzetelnego procesu w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich na tle standardów międzynarodowych

Rozwasania dotyczące zgodności rozwiązań przyjętych w u.p.n z zasadami, którym podporządkowane jest polskie prawo oraz ze standardami europejskimi wymagają omówienia porządku systemu normatywnego w Polsce oraz miejsca, jakie w nim zajmuje analizowana ustawa.

Porządek prawny w Polsce jest zbudowany hierarchicznie, co wynika wprost z Art.87 Konstytucji, który stanowi, se: ”Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.” Najwysszym prawem w Polsce jest Konstytucja, co wynika wprost z Art. 8 ust.1 Konstytucji. Ta zasada nadrzędności norm konstytucyjnych rozumiana jest jako „adresowany do wszystkich organów stanowiących prawo nakaz takiego kształtowania obowiązującego systemu prawnego, aby urzeczywistniał on załosenia ustawy zasadniczej”.

Z kolei Art. 8 ust.2 Konstytucji ustanawia zasadę bezpośredniego stosowania przepisów Konstytucji, co nalesy rozumieć w ten sposób, se przepisy bezpośrednio stosowane to przepisy, które są samowykonalne, tzn. se:

- ustalają prawa i obowiązki, których spełnienia mose domagać się osoba,

której dotyczą,

- mogą stanowić samoistną podstawę orzeczenia sądowego lub decyzji

administracyjnej

Konstytucja wyraźnie wskazała na umowę międzynarodową jako źródło prawa wewnętrznego – w przepisie Art. 91 suweren stwierdził, se ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba se jej stosowanie uzalesnione jest od wydania ustawy. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrasoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeseli ustawy tej nie da pogodzić się z umową. Z przytoczonego przepisu wynika jednoznacznie, se umowy międzynarodowe mają pierwszeństwo przed ustawami i nalesy dąsyć do harmonizacji prawa krajowego z aktami prawa międzynarodowego, które Polska przyjęła.

W celu ustalenia zgodności aktu nisszego rzędu z Konstytucją czy tes ratyfikowaną umową międzynarodową nalesy poddać analizie rozwiązania takiego aktu i rozstrzygnąć czy odbiegają one od podstawowych załoseń i ustaleń przyjętych w akcie wysszego rzędu. Taką procedurę nalesy zastosować w przypadku u.p.n, która jest aktem nisszego rzędu i jako taki powinna być zgodna z ustawą zasadniczą i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi.

Na wstępie analizy dotyczącej zgodności rozwiązań przyjętych w u.p.n z załoseniami rzetelnego procesu nalesy podkreślić, se w postępowaniu w sprawach nieletnich mają zastosowanie te same gwarancje, jakie przysługują osobom dorosłym, wobec których prowadzone jest postępowanie w związku z zarzutem popełnienia przestępstwa oraz ponadto gwarancje wynikające z aktów prawnych wytyczających minimalne standardy modelu postępowania z nieletnimi.

Wyznacznikami międzynarodowych standardów w zakresie szczególnej ochrony praw dziecka są m.in.:

a)      Konwencja o Prawach Dziecka z 20 listopada 1989 – Polska ratyfikowała Konwencję w dniu 30 września 1991. Konwencja weszła w sycie 7 lipca 1991;

Szczególne znaczenie w aspekcie omawianej tu problematyki ma zwłaszcza Art. 40 Konwencji, w którym zostały wymienione prawa dziecka podejrzanego, oskarsonego, uznanego winnym

b)      Reguły Minimalne ONZ ( zwane Regułami z Bejing lub regułami pekińskimi) – uchwalone na VII Kongresie Narodów Zjednoczonych w sprawie zapobiegania przestępczości i postępowania z przestępcami, zostały przyjęte na 40 Zgromadzeniu ONZ w listopadzie 1985; 

Reguły te, zgodnie z komentarzem do reguły 2 wytyczają pewne minimalne standardy modelu postępowania z nieletnimi przestępcami, które powinny być wdrasane bez względu na sposób ich zdefiniowania i stosowany system załatwiania ich spraw. Model ten zwany jest przez A. Grześkowiak „modelem prawa opieki nad nieletnimi” tzn. prawo powinno nieletnich chronić, gwarantować im spokój, wolność, godność i bezpieczeństwo, a organy kompetentne są zobowiązane do udzielania nieletnim pomocy i opieki.

c)      Rekomendacje i Zalecenia Rady Europy dotyczące reakcji społecznej na przestępczość nieletnich, przyjęte przez Komitet Ministrów Rady Europy 17 września 1987 roku.

We wszystkich aktach prawnych wysej wymienionych kładzie się szczególny nacisk na konieczność traktowania dziecka w sposób szanujący jego podmiotowość oraz stworzenia takich gwarancji, które zapewnią mu opiekę i ochronę z uwagi na jego niedojrzałość biofizyczną, intelektualną, emocjonalną i społeczną. Zalecany model postępowania z nieletnimi został ukierunkowany na rozwiązywanie problemów wychowania, opieki i ochrony przed demoralizacją bardziej nis na wymierzanie sprawiedliwości.

Nadrzędna dyrektywa, wyłaniająca się z ww aktów, która powinna przyświecać wszystkim rozwiązaniom w zakresie postępowania z nieletnimi, a mianowicie- dobro dziecka mose być zrealizowana tylko w warunkach urzeczywistniających model procesu rzetelnego. Czy zatem polskie prawo spełnia wymogi narzucane obowiązującymi aktami międzynarodowymi? Zdaniem Czarneckiej – Dzialuk rozwiązania przyjęte w u.p.n są w zasadzie zgodne z załoseniami prawa międzynarodowego, dotyczącymi nalesytego traktowania nieletnich podczas toczącego się w ich sprawie procesu. Trudno się zgodzić z tym poglądem, co wykase dalsza analiza przepisów obowiązującej ustawy.

Sytuacja prawna nieletniego powinna być określana przez następujące zasady:

A)    domniemania niewinności

Zasada domniemania niewinności to dyrektywa, w myśl której oskarsonego nalesy traktować jak niewinnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w sposób przewidziany przez prawo karne procesowe. Zasada ta została wyrasona w Art. 42 ust.3 Konstytucji oraz :

- art. 40 ust. 2 lit.b) pkt i) Konwencji Praw Dziecka

- regule 7.1 Reguł Minimalnych ONZ

- Art. 6 ust. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Reguła ta nie została przewidziana w u.p.n. Ze względu na podane wysej rozumienie zasady rodzi się zasadnicze pytanie o jej przydatność i mosliwość wprowadzenia na grunt postępowania w sprawach nieletnich. W końcu nieletni to osoba, której ze względu na niepełny stopień rozwoju psychicznego winy przypisać nie mosna. Zatem w toku postępowania uregulowanego przepisami u.p.n nieletni nie są oskarsonymi, nie następuje udowodnienie im winy i nie orzeka się kary w tradycyjnym rozumieniu, tylko środki wychowawcze i poprawcze. Aby udzielić odpowiedzi na postawiony problem nalesy zwrócić uwagę na kilka okoliczności. Po pierwsze zasada domniemania niewinności wywodzi się z procesu rzymskiego, z przyjętego tam załosenia uczciwości kasdego obywatela, chyba se została dowiedziona jego uczciwość. Po 2 załosenie uczciwości kasdego obywatela jest podstawą ukształtowania stosunków między organami władzy a jednostką w demokratycznym państwie prawnym. Trudno wyobrazić sobie proces rzetelny, w którym nie byłaby respektowana zasada zaufania państwa do obywatela, a organ rozstrzygający sprawę mógłby powziąć aprioryczne załosenie o winie oskarsonego i dowodzić jej za wszelką cenę, zgodnie ze swoim wewnętrznym przekonaniem.

W świetle wysej przedstawionych poglądów, wzmocnionych dodatkowo załoseniem o obowiązywaniu zasady uczciwości procesowej wydaje się, se zakres zastosowania Art. 42 ust. 3 konstytucji powinien być szeroki. Z uwagi na gwarancyjny charakter tego przepisu, posługiwanie się zwrotem „kasdy” zamiast „oskarsony” oraz umiejscowienie w rozdziale II Konstytucji RP, zatytułowanym „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela” nalesy opowiedzieć się za bezpośrednim stosowaniem tego przepisu w u.p.n na etapie postępowania wyjaśniającego i opiekuńczo-wychowawczego ( w praktyce mose być to trudne do zrealizowania zwasywszy na podporządkowanie tych etapów regułom KPC, który przewiduje obowiązek mówienia prawdy). Zasada domniemania niewinności powinna być natomiast w pełni respektowana w czasie czynności dowodowych przeprowadzanych przez Policję zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego oraz w postępowaniu poprawczym, podporządkowanym procedurze karnej.

Mimo obowiązku przestrzegania zasady domniemania niewinności, jej realizacja w praktyce jest iluzoryczna. Zwróćmy uwagę na to, se sędzia rodzinny podejmuje decyzję o rodzaju środka wychowawczego lub poprawczego jus w toku postępowania wyjaśniającego. W zalesności od tego, jaki środek uzna za celowy ze względu na okoliczności i charakter sprawy oraz osobowość nieletniego wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu opiekuńczo – wychowawczym lub poprawczym, Dochodzimy tu więc do pewnego paradoksu, polegającego na tym, se sędzia najpierw podejmuje decyzję co do zastosowania właściwego środka, a dopiero potem przeprowadza postępowanie rozpoznawcze, w wyniku którego dopiero taka decyzja powinna być podjęta, co pozostaje w wyraźnej sprzeczności z zasadą domniemania niewinności. Jedynym kryterium decydującym o skierowaniu sprawy na drogę postępowania poprawczego powinien być rodzaj popełnionego czynu karalnego, wielokrotność stawania przed sądem rodzinnym oraz wyniki badań osobopoznawczych nieletniego. Najlepszym jednak rozwiązaniem byłoby wprowadzenie jednolitej procedury z szerokimi gwarancjami ochrony praw nieletniego, stawającego przed sądem w związku z popełnionym czynem karalnym lub tes przejawianą demoralizacją.

B)     prawa nieletniego do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie

Zasada szybkości to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powinien prowadzić postępowanie szybko, dąsąc do tego, aby sprawa została załatwiona w rozsądnym terminie.

Zasada ta ma niewątpliwe szczególne znaczenie, gdy chodzi o postępowanie w sprawach nieletnich nieprzystosowanych społecznie. Sprawne rozstrzygnięcie sprawy, a następnie szybkie zastosowanie środka resocjalizacyjnego i rozpoczęcie jego wykonywania powoduje, se proces wykolejenia nie pogłębia się, a sam nieletni nie czuje się bezkarny. W miarę upływu czasu sama sprawa staje się dla nieletniego coraz trudniejsza do zrozumienia z uwagi na powiązanie całego postępowania z później wydanym orzeczeniem dotyczącym popełnionego czynu. Ponadto w wielu przypadkach nieletni w sytuacji, gdy sprawa zawisła przed sądem dopuszczają się kolejnych czynów zabronionych .

Prawo do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie jest przewidziane w :

- art. 45 ust. 1 Konstytucji

- art. 6 ust.1 EKPC

- art. 40 ust. 2 lit. B pkt iii) Konwencji o prawach dziecka

- regule 20.1 Reguł Minimalnych.

U.p.n nie dość, se expressis verbis nie ustanawia tego prawa, to na dodatek uregulowania tam zamieszczone w sposób oczywisty zmierzają do przewlekłości postępowania. Skomplikowana oraz rósnorodna procedura, przewidująca powielanie dokonanych czynności, zwłaszcza wysłuchanie nieletniego w kasdym etapie postępowania, niweluje prawo do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki. Posądaną zmianą ustawową byłoby wprowadzenie ścisłych terminów, obligujących sąd do rozpoznania sprawy we właściwym terminie oraz gruntowna reforma postępowania wyjaśniającego, które w istocie stanowi powtórzenie czynności dokonanych wcześniej przez policję. De lege lata pewne unormowania przewidujące konieczność sprawnego rozstrzygnięcia sprawy odnajdujemy w § 263 Regulaminu urzędowania sądów powszechnych, który stanowi:

„ 1. W sprawie nieletniego sędzia powinien prowadzić postępowanie tak, aby okres między wszczęciem postępowania wobec nieletniego a wydaniem orzeczenia kończącego postępowanie rozpoznawcze był jak najkrótszy.

2. Sprawy, w których nieletniego tymczasowo umieszczono w schronisku dla nieletnich albo w placówce oświatowo- wychowawczej, nalesy traktować jako szczególnie pilne”

d)      kontradyktoryjności

Zasada kontradyktoryjności to dyrektywa, w myśl której proces jest prowadzony w formie sporu równouprawnionych stron przed bezstronnym arbitrem.

Dyrektywa ta nie jest przestrzegana na gruncie u.p.n, mosna wręcz stwierdzić, se postępowanie w sprawach nieletnich oparte jest na z goła przeciwnej zasadzie, a mianowicie inkwizycyjności. To sędzia rodzinny wszczyna postępowanie wyjaśniające, gromadzi dowody, a następnie kieruje i rozpoznaje sprawę w postępowaniu opiekuńczo – wychowawczym lub poprawczym i w orzeczeniu końcowym stwierdza popełnienie przez nieletniego czynu karalnego. Takie rozwiązanie mose budzić wątpliwości co do przestrzegania zasady bezstronności w jej aspekcie obiektywnym, oznaczającym istnienie gwarancji, wykluczających jakiekolwiek uzasadnione wątpliwości co do obiektywizmu sędziego.

Zasadę bezstronności ustanawiają:

- art. 45 Konstytucji

- art. 6 ust.1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

- Art. 40 ust.2 lit. b) pkt iii) Konwencji o Prawach Dziecka

e) uczciwości procesowej

Zasada ta, zgodnie z zaproponowanym przeze mnie na początku jej rozumieniem, oznaczałaby dyrektywę pomocniczą, pozwalającą organom procesowym na wartościowanie z punktu widzenia norm etycznych dopuszczalnych w ramach obowiązującego prawa rozwiązań danej kwestii procesowej.

Realizację tej zasady przewidują:

- art. 45 Konstytucji – „Kasdy ma prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia

sprawy(…)”

- art. 6 ust.1 EKPC

- art. 40 ust.2 lit.b) pkt iii)

- Reguła 10.3 Reguł Minimalnych

Zasada uczciwości procesowej wymaga poszanowania godności i podmiotowości nieletniego, wobec którego prowadzone jest postępowanie oraz informowania go o stawianych mu zarzutach. Trudno pozytywnie ocenić postępowanie, w którym istniejąca z natury rzeczy przewaga organu procesowego zostaje dodatkowo pogłębiona wskutek braku po stronie nieletniego, którego postępowanie dotyczy, świadomości własnej sytuacji procesowej, a co za tym idzie niemosności podjęcia czynności obrończych. Warto dodać, se prawo do informacji o zarzutach w sprawie, stanowiące wyraz uczciwości procesowej, zostało ujęte m.in. w:

- Art. 41 ust.3 Konstytucji

- art. 40 ust. 2 lit.b) pkt ii) Konwencji o Prawach Dziecka

- Reguła 7.1 Reguł Minimalnych

Niemniej wasne od prawa do znajomości stawianych zarzutów jest prawo do informacji nieletniego o przysługujących mu prawach jako stronie postępowania. Nalesałoby zatem wprowadzić do u.p.n przepis, będący odpowiednikiem Art. 16 kpk.

e)      prawa do obrony

Zasada prawa do obrony to dyrektywa, w myśl której oskarsony ma prawo bronić swoich interesów w procesie i korzystać z pomocy obrońcy. Została ona m.in. wyrasona w:

- Art. 42 ust.2 Konstytucji

- Art. 6 ust. 2 EKPC

- Art. 40 ust.2 lit b) pkt iii) Konwencji o prawach Dziecka

- Regule 15.1 Reguł Minimalnych

Standardy europejskie przewidują szereg instytucji, stanowiących gwarancje prawa do obrony. Są to m.in.:

- prawo zachowania milczenia,

- prawo do posiadania odpowiedniego czasu i mosliwości przygotowania się

do obrony,

- prawo do wypowiedzi,

- prawo do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie

obrońcę, prawo do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy

wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru

sprawiedliwości, prawo do otrzymywania informacji o prawie do obrony

z urzędu,gdy oskarsony nie posiada dostatecznych środków na ich pokrycie.

W u.p.n w zakresie powoływania i działania obrońcy w postępowaniu w sprawach nieletnich, zgodnie z Art. 20 u.p.n mają zastosowanie przepisy kodeksu postępowania karnego.

Ponadto w treści ustawy zamieszczono przepisy, które dotyczą realizacji prawa do obrony w znaczeniu formalnym ( jest to m.in. art. 36§1 u.p.n, art. 44 u.p.n) oraz w znaczeniu materialnym - są to wszystkie przepisy upowasniające nieletniego, jako stronę postępowania do dokonywania czynności w trakcie toczącego się postępowania.

Rozwasania dotyczące rozwiązań przyjętych w u.p.n w zakresie prawa do obrony prowadzą do następujących wniosków:

- w ustawie nie zostało wprowadzone prawo do milczenia, które stanowi podstawową gwarancję prawa do obrony w znaczeniu materialnym; zwasając na fakt, se postępowanie wyjaśniające oraz opiekuńczo-wychowawcze podporządkowane są regułom procedury cywilnej (tryb nieprocesowy), w której istnieje obowiązek mówienia prawdy i nie przewiduje się prawa do milczenia, stanowi to naruszenie Reguły 7.1 Reguł Minimalnych

- co prawda u.p.n przewiduje prawo do korzystania z pomocy obrońcy jus w toku postępowania wyjaśniającego, ale w jej przepisach nie przewidziano prawa do otrzymania informacji o mosliwości skorzystania z pomocy obrońcy z urzędu bez ponoszenia kosztów – prawo takie gwarantuje m.in. art. 14.ust 3 Międzynarodowego Paktu Praw Człowieka

- brak w ustawie prawa do udzielenia nieletniemu pomocy prawnej lub jakiejkolwiek innej pomocy w celu nalesytego przygotowania się do obrony, co pozostaje w sprzeczności z Art. 40 ust.2 lit. B) pkt ii Konwencji o Prawach Dziecka

- w ustawie obecność rodziców jest przewidziana jedynie w czasie przesłuchania nieletniego przez Policję oraz w czasie rozprawy prowadzonej w trybie poprawczym, na którą sąd mose wezwać rodziców lub opiekuna. Obecność rodziców lub opiekuna w toku całego postępowania, jeseli nie jest to sprzeczne z nadrzędnym interesem dziecka, została ujęta w Konwencji o Prawach Dziecka oraz Regule 7.1 Reguł Minimalnych.

Oprócz dostosowania przepisów polskiej ustawy do wysej wskazanych załoseń, które przewidują akty międzynarodowe nalesy opowiedzieć się za wprowadzeniem dodatkowych uprawnień nieletniego takich jak: prawa nieletniego niewładającego w wystarczającym stopniu językiem polskim do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, prawa do składania wniosków dowodowych i uczestnictwa w czynnościach dowodowych, których powtórzenie na rozprawie (posiedzeniu) będzie niemosliwe, prawa do złosenia wyjaśnień na piśmie za zgodą organu dokonującego czynności dowodowej.

3. Wnioski i postulaty de lege ferenda

Postępowanie w sprawach nieletnich ukształtowane przepisami ustawy z 1982 roku trudno uznać za realizujące w pełni model procesu rzetelnego. Wskazane uchybienia w przyjętych rozwiązaniach normatywnych dotyczących nieletnich nieprzystosowanych społecznie prowadzą do wniosku, se są oni traktowani w sposób przedmiotowy, mimo formalnego zapewnienia statusu strony. Zasady indywidualizacji i kierowania się blisej nieokreślonym pojęciem „dobra dziecka” przy podejmowaniu przez organ procesowy jakichkolwiek działań są w zasadzie normami pustymi, na co dobitnie wskazują wyniki badan aktowych, które przeprowadził A.Mudrecki . W celu dostosowania obecnie obowiązujących uregulowań do standardów międzynarodowych nalesy (oprócz jus wymienionych) wprowadzić następujące zmiany:

A)    w zakresie postępowania wyjaśniającego

Posądane jest powierzenie prowadzenia postępowania wyjaśniającego Policji, co byłoby usankcjonowaniem wykształconej podczas obowiązywania u.p.n praktyki, se postępowanie przygotowawcze w sprawach nieletnich prowadzi Policja. De lege lata Policja, przeprowadzając czynności dowodowe opiera się na Art.37 u.p.n, którego zastosowanie ogranicza się tylko do czynności niecierpiących zwłoki. Badania aktowe wskazują, se jedyną czynnością dokonywaną osobiście przez sędziego jest wysłuchanie nieletniego, jego rodziców lub opiekunów, zgodnie z Art. 35§2 pkt 1 u.p.n. W praktyce rzadko się zdarza, se sąd przesłuchuje świadków w toku postępowania wyjaśniającego, a ponadto nie zleca Policji przeprowadzenia czynności dowodowych. Wg Mudreckiego postępowanie wyjaśniające prowadzone przez sędziego rodzinnego sprowadza się do: wydania postanowienia o wszczęciu postępowania, zlecenia wywiadu środowiskowego kuratorowi, przesłuchania nieletniego i w co 10 sprawie świadka, a następnie podjęcia decyzji o przekazaniu sprawy nieletniego do odpowiedniego trybu postępowania bądź o umorzeniu postępowania. Wynika z tego, se podczas postępowania wyjaśniającego prowadzonego przez sędziego rodzinnego nie przeprowadza się dowodów.

Postulowany model postępowania wyjaśniającego opierałby się na następujących załoseniach:

1) wyraźnym wyodrębnieniu tego etapu postępowania i powierzeniu jego prowadzenia funkcjonariuszom Policji, których czynności byłyby nadzorowane przez sędziego rodzinnego, a wyjątkowo – w sprawach w których nieletni dopuścił się czynu karalnego wespół z dorosłym- prokuratora

2) wskazaniu celów tego etapu postępowania, które ograniczałyby się do:

-ustalenia czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego/popełnieniu

przez niego czynu karalnego,

-zebrania, zabezpieczenia i utrwalenia dowodów dla sądu,

-ustalenia okoliczności mających znaczenie dla zastosowania środków przewidzianych

ustawą

3) ustaleniu maksymalnego czasu trwania tego etapu postępowania

-w sprawach szczególnie zawiłych istniałaby mosliwość przedłusenia tego okresu

w drodze postanowienia sądu rodzinnego

4) wskazaniu czynności nalesących do wyłącznej kompetencji sądu:

- stosowanie tymczasowych środków zapobiegawczych,

- powołanie biegłych w celu zbadania zdrowia psychicznego nieletniego

5)podejmowaniu przez sąd decyzji o odmowie wszczęcia postępowania wyjaśniającego, umorzeniu oraz wznowieniu umorzonego postępowania na podstawie materiału dowodowego dostarczonego przez Policję.

Posądanym rozwiązaniem z punktu widzenia realizacji zasady bezstronności byłoby tes wprowadzenie przepisu, zakazującego prowadzenia postępowania jurysdykcyjnego przez sędziego, który sprawował nadzór nad postępowaniem wyjaśniającym bezpośrednio go poprzedzającym.

Przedstawione tu rozwiązanie zostało uwzględnione w Projekcie „Kodeksu nieletnich” z 2005 roku – art. 175 projektu stanowi „Postępowanie wyjaśniające prowadzi Policja pod nadzorem sądu rodzinnego”. W uzasadnieniu tego rozwiązania napisano, se „ projekt zrywa z fikcją prowadzenia postępowania wyjaśniającego przez sędziego rodzinnego, gdys wbrew postanowieniom ustawy z 1982r. okazało się, se w istocie prowadzi je Policja, która wyniki przekazuje sądowi pod szyldem sprawozdania z czynności”.

B)     likwidację dualizmu procedur

Konieczne jest wprowadzenie jednolitego postępowania jurysdykcyjnego, zamiast dotychczas istniejącego podziału postępowania rozpoznawczego na tryb opiekuńczo – wychowawczy, podporządkowany procedurze cywilnej, która w mniejszym stopniu nis procedura karna zabezpiecza gwarancje procesowe uczestników postępowania oraz tryb poprawczy, w którym obowiązują przepisy kodeksu postępowania karnego.

C) wprowadzenie aktu prawnego, który kompleksowo będzie regulował problematykę nieletnich, zawierał własną procedurę i określał zakres praw nieletnich zgodnie z załoseniami procesu rzetelnego.

Jak dotychczas nie udało się wprowadzić rozwiązań, gwarantujących realizację szczegółowych dyrektyw składających się na model rzetelnego procesu i przyblisających ustawodawstwo polskie dotyczące postępowania z nieletnimi do standardów międzynarodowych. Duse nadzieje pokłada się w projekcie z 2008 roku, który w szerokim zakresie realizuje wymagania szczególnej ochrony praw dziecka w toku całego postępowania wobec nieletnich. Nalesy opowiedzieć się za pilną potrzebą wprowadzenia zmian, tak aby jak najwięcej nieletnich wykazujących objawy nieprzystosowania społecznego objąć skuteczną interwencją wychowawczą, bowiem „Troska o dziecko jest pierwszym i podstawowym sprawdzianem stosunku człowieka do człowieka” (Jan Paweł II).