ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA

ANGIELSKA WOJNA DOMOWA PIERWSZA, CZYLI WIELKA 1642-1646. Król Anglii Karol I (1600-1649) uważał, że rządzi z bos­kiego nadania, parlament jest jedynie ciałem doradczym, a jakiekolwiek prawa parlamen­tu są darem króla. Parlament uważał jednak, że ma prawo także decydować o tym, że jedynie on, a nie władca nakłada podatki. Obie strony obstawały przy swoim. Karol potrzebował pieniędzy na wojnę i na realiza­cję innych planów, z tego powodu parokrot­nie zwoływał oporny parlament, aby ten uchwalił nowe podatki. Również samowol­nie ściągał podatki, prowadził bezprawne procesy i przez 11 lat próbował rządzić bez parlamentu. Rekwirował ziemię, zbierał po­datki, więził przeciwników, mianował znie­nawidzonych doradców i usiłował narzucić Szkocji liturgię High Church, odłamu Koś­cioła anglikańskiego (patrz biskupów woj­ny). Nie mogąc bez pieniędzy skutecznie prowadzić wojny ze Szkotami, Karol zwołał parlament w 1640 („Krótki'), ale parlament nie chciał nakładać podatków, dopóki nie zostaną rozpatrzone skargi. Karol po trzech tygodniach rozwiązał ten parlament, ale jeszcze w 1640 zwołał następny („Długi', gdyż trwał aż do 1653), który jednak był zdominowany przez opozycję. Coraz większą rolę w parlamencie odgrywali purytanie.

Parlament wystąpił przeciw Karolowi, uch­walając prawa wymierzone przeciw jego despotycznym zapędom. Parlament również oskarżył i skazał na śmierć niektórych doradców królewskich i postanowił, że decy­zję o jego rozwiązaniu można podjąć jedynie za zgodą obu stron. W 1641 wybuchło IRLANDZKIE WIELKIE POWSTANIE, którego stłumienie wymagało użycia armii, ale parlament, nie ufając królowi, nie chciał powierzyć wojska pod jego rozkazy. Jedno­cześnie uchwalił plan reform kościelnych, którego domagali się purytanie. Karol pró­bował aresztować przywódców parlamentu, co mu się nie powiodło, odrzucił możliwość kompromisu i zebrał armię z pomocą wiel­kich panów, wyznawców Kościoła anglikań­skiego i katolików, którzy mieli jednak ograniczone środki finansowe. Parlament miał oparcie na południu i zachodzie wśród zasobnych kupców i rzemieślników, mobi­lizował ich, opanował również flotę. W 1642 w całym kraju rozpoczęły się drobne starcia. Pierwsza większa bitwa, pod Edgehill, nie została rozstrzygnięta. Karol zajął Oxford i w 1643 bezskutecznie usiłował opanować Londyn. Rojalistom nie udało się zdobyć żadnej twierdzy i do czasu zawarcia sojuszu ze Szkotami byli oni właściwie bezsilni. Karol podpisał ze Szkotami uroczystą Ligę i Kowenant, w zamian za 20 tysięcy żoł­nierzy zgodził się na „prezbiterianizację' Anglii. W 1644 Szkoci najechali Yorkshire i pomogli zdobyć na krótko Newark, ale głównie dzięki świetnym działaniom kawa­lerii parlamentu, tzw. Ironsides pod do­wództwem Olivera Cromwella (1599-1658), rojaliści ponieśli znaczącą klęskę pod Mars-ton Moor. W 1645 Cromwell, w tym czasie drugi co do rangi dowódca wojsk parlamen­tu, odegrał dużą rolę w utworzeniu Armii Nowego Wzoru; dobrze wyćwiczone i dob­rze opłacone, prawie dwukrotnie liczniejsze wojska rozbiły armię Karola pod Naseby (patrz angielsko-szkocka wojna 1642-1549). Pomoc z Irlandii i kontynentu nie nadeszła, co także przyczyniło się do klęski Karola. Oxford padł w 1646, Karol uciekł do Szkocji

i poddał się, co oznaczało koniec pierwszej wojny domowej. Druga angielska wojna domowa 1648-1651. Po upadku Oxfordu „Długi' Parlament starał się zreformować zarówno rząd, jak i Kościół. Prezbiterianie usiłowali wcielić w życie Uroczystą Ligę i Kowenant z 1643 i ustanowić prezbiteria-nizm religią panującą w Anglii. Armia, której znaczną część stanowili independenci, odnosiła się do tego wrogo, przeto parlament dążył do jej demobilizacji. Mając nadzieję, że dzięki pomocy z zagranicy dojdzie do restauracji jego władzy, Karol zwlekał z za­akceptowaniem prezbiteriańskich uchwał parlamentu, wobec czego zniecierpliwieni Szkoci wydali go w 1646 parlamentowi za 400 tysięcy funtów. Parlament proponował Karolowi, by zgodził się na ograniczenie władzy króla, ale wojsko domagało się jego egzekucji ze względu na uporczywe od­rzucanie przez króla wszelkich kompromi­sów. Armia odebrała Karola parlamentowi i pod dowództwem Cromwella ruszyła z jeń­cem do Londynu. Karolowi udało się uciec, schronił się na wyspie Wight i podjął nego­cjacje z parlamentem, z zagranicznymi rzą­dami i Szkotami, ponownie obiecując usta­nowienie prezbiterianizmu w Anglii jako religii panującej w zamian za pomoc. W 1648 wznowiono walki; zdławiono po­wstania w Kent, Essex i Walii. Oddziały szkockie wkroczyły do Anglii, ale armia Cromwella pobiła Szkotów pod Preston, w północnej Anglii (1648). Parlament po­nownie próbował dojść do kompromisu, ale armia pod wpływem Cromwella przeprowa­dziła w 1648 Czystkę Pride'a (Thomas Pride [zm. 1658] na rozkaz armii usunął prez-biterian z parlamentu zarzucając im, że są rojalistami). Pozostali członkowie zgroma­dzenia ustawodawczego, tak zwanego Par­lamentu Kadłubowego, obwołali się sądem specjalnym i w 1649 postawili Karola w stan oskarżenia pod zarzutem zdrady. Był pierw­szym królem Anglii postawionym przed sądem; został skazany i stracony. Parlament Kadłubowy sprawował następnie rządy po­przez Radę Stanu. Po obwołaniu w Irlandii

i Szkocji (patrz cromwella kampania ir­landzka 1649-1650; cromwella kampania szkocka I650-i65i) królem Karola II (1630-1685) syna Karola I, parlament roz­kazał Cromwellowi podjąć działania przeciw rojalistom, Karol II przybył do Szkocji, ale po klęsce pod Worcester w 1651 uciekł na kontynent.