CHMIELNICKIEGO POWSTANIE

CHMIELNICKIEGO POWSTANIE 1648-1654.

Po unii lubelskiej (1569) na Ukrainie nad­dnieprzańskiej doszło do polonizacji dużej części szlachty ukraińskiej, szczególnie mag-naterii. Stopniowo rolę przywódcy Ukraiń­ców przejmowała Kozaczyzna zaporoska tworząca autonomiczną organizację wojs­kową. Kozacy dokonywali samowolnych napadów na terytoria imperium tureckiego, co groziło wojną z nim. Próby ograniczenia liczby Zaporożców i ich autonomii przez władze polskie doprowadziły do kilku po­wstań kozackich w latach 1625-1638. Po klęsce ostatniego z nich w 1638 władze polskie zniosły autonomię kozacką i wy­kluczyły ze stanu kozackiego wypiszczyków, czyli Kozaków, którzy nie znaleźli się w li­czbie 6000 Kozaków rejestrowych. Wzbu­dziło to niezadowolenie Kozaków. Król polski Władysław IV (1595-1648) zamierzał wszcząć wojnę z Turcją. Prowadząc przygo­towania do niej obiecał Kozakom przy­wrócenie autonomii i powiększenie rejestru do 12 tysięcy. Szlachta nie godziła się na plany wojenne władcy, który nie mógł speł­nić obietnic danych rejestrowym. Jedno­cześnie w latach 1646-1647 pogorszyło się położenie Kozaków w większości starostw, w których mieszkali, czemu Władysław IV nie przeciwdziałał. Doprowadziło to (la-to-jesień 1647) do zawiązania spisku wśród rejestrowych; na jego czele stanął Bohdan Chmielnicki (1593P-1657). W marcu 1648 zawarł przymierze z Tatarami. Wraz z nimi w maju odniósł zwycięstwa nad wojskiem polskim pod Żółtymi Wodami i pod Kor-suniem. Do rejestrowych przyłączali się wypiszczycy oraz chłopi z Ukrainy nad­dnieprzańskiej, niezadowoleni z powiększa­nia ich powinności wobec panów. Do klęski pod Piławcami 22-23 września doszło w na­stępstwie paniki, która wybuchła w nowo zaciężnym wojsku polskim. Armia Chmiel-nickiego dotarła do Zamościa. Nie zdołała jednak opanować na stałe zajętych terenów na zachód od Słuczy i wycofała się na Ukrainę naddnieprzańską. W 1649 ofensywa kozacko-tatarska została powstrzymana przez obronę obozu warownego pod Zbara­żem i nie rozstrzygniętą bitwę pod Zboro-wem. Zawarta wówczas ugoda zborowska uznawała de facto istnienie na Ukrainie naddnieprzańskiej państwa kozackiego pod­ległego Rzeczypospolitej, ale o znacznym stopniu samodzielności. Formalnie rejestr kozacki został podniesiony do liczby 40 ty­sięcy głów, w rzeczywistości liczba Kozaków była znacznie większa. Obie strony wzajem­nie sobie nie ufały, w rezultacie wzajemnych podejrzeń w lutym 1651 wybuchła wojna. Późną wiosną obie armie podjęły działania zaczepne. Armia polska (30 tysięcy wojsk zaciężnych, do 20 tysięcy pospolitego rusze­nia) pod dowództwem króla Jana Kazimie­rza (1609-1672) zajęła pozycje pod Beres-teczkiem. 28-29 czerwca doszło do walk jazdy prowadzonych ze zmiennym szczęś-

ciem. 30 czerwca nadeszła reszta armii kozacko-tatarskiej pod dowództwem Chmie-Inickiego i chana Islama III (60-70 tysięcy Kozaków i do 40 tysięcy jazdy tatarskiej). Ogień piechoty i artylerii polskiego centrum spędził z pola bitwy Tatarów tworzących lewe skrzydło sprzymierzonych, w pościg za nimi ruszyła kawaleria polska prawego skrzydła. Następnie tabor kozacki związany przez ten czas przez jazdę polską lewego skrzydła został otoczony i przyparty do zabagnionej doliny Płaszówki. 10 lipca Ko­zakom udało się z ciężkimi stratami przebić. Zawarto we wrześniu ugodę białocerkie-wską. Ograniczała ona autonomię Koza-czyzny, zmniejszała rejestr do 20 tysięcy, wprowadzała wojsko polskie na Ukrainę naddnieprzańską, szlachta wracała do swo­ich dóbr na jej terytorium. Kozacy nie mogli się z tymi warunkami pogodzić. W 1652 wybuchła wojna, 2-3 czerwca Ko­zacy wraz z Tatarami rozbili część armii polskiej pod Batohem. Wyprawa polska w 1653 nie odniosła sukcesów. Chmielnicki szukał silniejszego sprzymierzeńca i 18 sty­cznia 1654 zawarł z Rosją ugodę pereja-sławską. Ukraina naddnieprzańska wcho­dziła w skład państwa carów, zachowując znaczną autonomię.