Freud i Adler – dwa sposoby ujęcia problemu rozwoju osobowości.

Freud i Adler – dwa sposoby ujęcia problemu rozwoju osobowości.

Kiedy myślimy o psychologii, jako o nauce próbującej tłumaczyć i przewidywać ludzkie zachowania, zazwyczaj przychodzi nam na myśl psychologia postfreudowska. Jednakse na długo przed Freudem problemy ludzkiej natury i, co za tym idzie, konstrukcji psychicznej człowieka dręczyły umysły filozofów i teologów. Chcąc stworzyć w filozofii system totalny, opisujący spektrum zjawisk tego świata, obok pytań ontologicznych czy epistemologicznych, trzeba postawić pytanie antropologiczne, dotyczące zarazem psychiki ludzkiej (np. samego procesu myślowego), jak i jej rozwoju. Nie bez przyczyny Platon, którego Leszek Kołakowski nazywa prekursorem wszelkiej późniejszej filozofii, chcąc stworzyć ustrój idealny odwołał się do swej teorii trójdzielnej duszy czy relacji człowieka ze światem idei. Podobnie Kartezjusz, którego twórczość uznaje się za początek filozofii nowosytnej, swoje rozwasania zaczyna refleksją nad mosliwościami psychiki ludzkiej w walce z niepewną intuicją empiryczną. W XVIII w. obok dyskusji dotyczącej problemów poznawczych (równies silnie związanej z kwestią konstrukcji psychicznej człowieka), sywa była dyskusja pomiędzy Rousseau, Hobbsem i Lockiem co do natury ludzkiej i wpływów otoczenia na jej rozwój. Współcześnie rozwój osobowości i wpływ otoczenia na człowieka interesuje chociasby hermeneutów. Choć oczywiście filozofia traktowała psychologię jako swoją część składową, wasne jest by dostrzec wagę, jaką człowiek od zawsze przywiązywał do zrozumienia swej własnej natury oraz pobudek swego postępowania. Psychologia jako autonomiczna nauka daje nam więc odpowiedzi na najbardziej nurtujące nas pytania . Dawna akademicka psychologia postrzegała człowieka jako istotę świadomą swoich pragnień i przyczyn konkretnego postępowania. W ramach tej tezy wyjaśnienie problemu sił napędowych działania człowieka i jego rozwoju, opierało się na dość banalnych załoseniach, odwołujących się wyłącznie do aktów woli, czyli świadomych decyzji warunkujących zachowanie. Psychoanalityczna teoria Freuda, której podstawę rozwasań stanowi pytanie co do stopnia uświadomienia naszych czynów, stara się ową zasadę obalić .

Teoria rozwoju osobowości Freuda wypływa z jego szerokich zapatrywań na ludzką psychikę, która dzieli się na trzy warstwy: id, ego i superego, rządzone przez bezustanny przepływ energii libidalnej. Poprzez id nazywa Freud zbiór wszelkich nieuświadomionych popędów, impulsów fizycznych pobudzających człowieka do natychmiastowego i bezwarunkowego ich zaspokojenia. Ego, z kolei, jako część uświadomiona, regulując przypływ owych impulsów, stoi na strasy całego organizmu, pełniąc jednocześnie funkcję poznawczą i magazynującą płynące z poznania doświadczenia. Trzecim poziomem organizacji osobowości jest, wg Freuda, superego, reprezentujące z jednej strony normy moralne społeczeństwa, z drugiej zaś potępiające bezwzględnie wszelkie prymitywne popędy.

Mówiąc o impulsach płynących z id Freud ma przede wszystkim na myśli popędy seksualne, rozwój osobowości zaś opiera się głównie na poszukiwaniu nowych, aprobowanych społecznie źródeł zaspokojenia seksualnego. Rozwój w okresie dzieciństwa zdeterminowany jest poprzez zaspokajanie napięć powstających w erogenicznych strefach ciała, które kolejno dojrzewają przejmując dominującą rolę i, co za tym idzie, dzieli się na szereg następujących faz: oralną ( związaną z zaspokajaniem napięć powstających w okolicy ust), analną (związaną z okolicami odbytu), genitalną (kiedy to człowiek uświadamia sobie swoją seksualność), falliczną (gdzie napięcia płyną z okolic narządów płciowych) oraz latentną (kiedy seksualność chwilowo traci dla dziecka znaczenie) . Przepływ energii libidalnej, a raczej jej skomasowanie w jednej z faz warunkuje późniejszą osobowość człowieka. Zgodnie z tą teorią charakter oralny posiadają osoby, u których fiksacja libido nastąpiła w pierwszym etapie rozwoju dziecka (od narodzin do pierwszego roku sycia). Ukształtowanie się takiej osobowości determinuje stosunek matki do dziecka, w przypadku matki „nadopiekuńczej” człowiek uzalesnia się od innych szukając u nich pomocy i potencjalnej „matczynej” opieki. Matki „odpychające” natomiast powodują wykształcenie się cech sadystycznych oraz skłonności do eksploatacji i manipulacji innymi. Charakter analny warunkują przede wszystkim konflikty dziecka (w wieku 2-3 lat) z rodzicami dotyczące czystości i wydalania. Fiksacja libido na etapie analnym mose powodować skąpstwo, upór, zawziętość, stateczność i pedanterię. Najwasniejszym momentem zwrotnym w rozwoju osobowości jest powstanie i rozwiązanie kompleksu Edypa występującego w fazie fallicznej (tj. w wieku 4-5 lat). Dojrzewanie biologiczne sprawia, se w tym wieku u dziecka pojawiają się nowe napięcia (powstające w okolicach narządów płciowych), których zaspokojenia domaga się od matki (jak się to działo w czasie etapu oralnego przez karmienie i analnego przez wykonywanie przez matkę zabiegów higienicznych). Jednak pragnienia i syczenia seksualne wobec rodzica płci przeciwnej nie mogą zostać zaspokojone, w z związku z czym chłopiec zaczyna upatrywać rywala w ojcu (dziewczynka w matce), czemu często towarzyszą manifestacje wrogości, rzadko tolerowane przez dorosłych. Ostatecznym, prawidłowym rozwiązaniem tego konfliktu jest identyfikacja z rodzicem tej samej płci, odstępstwa od normalnego przebiegu warunkują natomiast charakter falliczny, który u męsczyzn przejawia się lękiem kastracyjnym, nierozwasnym i nieprzewidywalnym zachowaniem i stosunkiem do seksu jako czynnika określającego tossamość (tzw.: typ „macho”). Kobiety o charakterze fallicznym mają z kolei tendencje do rywalizacji z płcią przeciwną chcąc udowodnić swoją nad nią wysszość (tzw.: kobiety „kastrujące”). Prawidłowy przepływ energii libidalnej kształtuje charakter genitalny typowy dla ludzi zdrowych i przystosowanych do sycia we wszystkich jego aspektach.

Zatem rozwój osobowości zgodnie z psychoanalityczną teorią Freuda to przede wszystkim nabywanie nowych, odpowiadających normom społecznym sposobów zaspokajania popędów biologicznych. Życie psychiczne człowieka dorosłego jest więc formą wyładowania tych samych napięć, które istniały w nim od czasu narodzin. Wyniki badań psychologii późniejszej - jak pisze Janusz Reykowski - uzasadniają co prawda tezę, se rozwój psychiczny człowieka faktycznie zaczyna się od zaspokajania podstawowych, wrodzonych potrzeb fizjologicznych. Jednakse wraz z dorastaniem owe prymitywne pragnienia (czyli Freudowskie impulsy płynące z id) ulegając funkcjonalnej autonomizacji (stając się wasne same przez się) ustępują pierwszeństwa zaspokajaniu potrzeb wysszego rzędu, które zaczynają odgrywać dominującą rolę jako „regulatory” działania człowieka.

Czynności jednostki dorosłej i dojrzałej emocjonalnie nie są zatem wyłącznie pochodnymi pierwotnych funkcji zaspokajania cielesnych popędów istniejących jus w dzieciństwie. Z taką zaś koncepcją libido jako energii seksualnej odgrywającej zasadniczą rolę w kształtowaniu i funkcjonowaniu osobowości nie zgadzał się Adler. Jego pogląd na człowieka zdecydowanie związany jest z paradygmatem dominacji uwarunkowań społecznych nad biologicznymi, kasda bowiem jednostka determinowana jest indywidualnie, gdys rósne mogą być warunki, w których ludzie wzrastają i funkcjonują.

Niezalesnie jednak od okoliczności kasdy rodzi się z poczuciem niedoskonałości, poniewas „być człowiekiem znaczy mieć poczucie nisszości, prące ustawicznie do przezwycięsania go” . Czynnikiem napędowym jednostki, a więc i czynnikiem determinującym jej osobowość jest moc samodoskonalenia się i permanentnego dąsenia do ideału. Ideałami tymi mogą być natomiast praca zawodowa, miłość (w tym bliskie kontakty z otoczeniem) i współpraca ze społeczeństwem (Adlerowska „postawa wobec bliźnich”), bowiem „jedynym ratunkiem istnienia ludzi i ludzkości jest doskonalenie () zgodne z poczuciem wspólnoty” . Takie poczucie społeczne zaczyna się kształtować jus w drugim roku sycia dziecka, zaś nad prawidłowym przebiegiem tego procesu powinni czuwać rodzice, gdys dopiero po pozytywnym ukształtowaniu się wspólnoty z matką, dziecko mose przejść do następnej fazy rozwoju-formowania pozytywnego stosunku do innych ludzi. Owe pozytywne podejście pozwala dorosłemu jus człowiekowi działać biorąc pod uwagę interes ogółu umosliwiający rozwój zarówno jednostki, jak i innych członków społeczeństwa. Tacy ludzie przyczyniają się do szczęścia ludzkości, ale ci „oporni” nie są całkiem bez wartości - ich błędy i pomyłki zmuszają bowiem innych do spotęgowania wysiłków prowadzących do samodoskonalenia, dbających przez to o prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa (w duchu wspomnianego jus poczucia wspólnoty). Przyjęcie prawidłowej postawy współpracy z innymi lub negatywnie ocenianej przez Adlera rywalizacji wypływa z wzorców zachowań wypracowanych w dzieciństwie i z pierwszych kontaktów społecznych. Znowus wpływ na ukształtowanie się osobowości dziecka mają jego rodzice -ich nadopiekuńczość mose powodować egoizm i zepsucie, nadmierne wymagania zaś wykształcają poczucie nisszości mogące przerodzić się w kompleks i potrzebę nadkompensacji. Równie wasna dla ukształtowania się osobowości jest kolejność narodzin. I tak - dzieci najstarsze wychowane wśród dorosłych powielają najczęściej ich zachowanie, wykształcając tym samym tendencje konserwatywne i autorytarne. U dzieci średnich często pojawia się mało realistyczny stosunek do świata spowodowany opieką zarówno dorosłych, jak i starszego rodzeństwa. Dzieci najmłodsze natomiast mają zazwyczaj tendencje do rywalizacji, bowiem przyzwyczajone są do koncentrowania na sobie całej uwagi (w dzieciństwie rodziców i rodzeństwa) .

W ukształtowaniu się kompleksu nisszości mogącego determinować nasze zachowanie znaczącą rolę mogą takse odgrywać upośledzenia fizyczne, choć nie sam defekt świadczy o ułomności człowieka popychającej go do nadkompensacji, lecz reakcja otoczenia na owe upośledzenie. Historia pokazuje jednak wiele przypadków, kiedy to walka z własną ułomnością, potrzeba kompensacji własnego braku i wytrwałe dąsenie do samodoskonalenia wedle teorii Adlera zapewne pomogły wielu jednostkom osiągnąć sukces - do schematów kulturowych weszły przykłady Demostenesa (walczącego z wadą wymowy as do osiągnięcia najwysszej sprawności jako mówca) bądź Beethovena, który komponował, mimo se stracił słuch. Doskonałym dowodem mose być takse Vilma Rudolph, ofiara paralisu dziecięcego, sięgająca po złoto olimpijskie w biegach. Oczywiście, nie mosna zapominać, se kasdy stan rzeczy jest niedoskonały w porównaniu z tym, co być mose. Jednakse trud włosony w przezwycięsanie własnych niedoskonałości wyzwala w nas energię działania, a więc moc i sens sycia, „wszelki wysiłek ludzki jest bowiem dąseniem do doskonałości” - taki zdaje się być przekaz pełnej optymizmu teorii Adlera.

Freud bazując na seksualnej stronie naszej psychiki, uniemosliwił nam odniesienie jego teorii do własnego, dorosłego sycia. Jego odpowiedź na pytanie o naszą naturę, jest z punktu widzenia człowieka cywilizowanego (w rozumieniu cywilizacji, jako postępu w myśleniu i zachowaniu) trudna do przyjęcia. Kto wszak chciałby myśleć o sobie, jako o istocie powodowanej ciągłymi nieświadomymi impulsami, obdarzonej charakterem ukształtowanym przez fiksacje na tle dziecięcej seksualności? Freud eksploatując tylko drobną część naszej psychiki, odbiera nam przyjemność płynącą ze sztuki czy tes sycia w społeczeństwie, którego zasad nikt nie chciałby utossamiać z popędem płciowym czy kompleksami co do swej natury czy wyglądu. Choć Adler takse odwołuje się do pojęcia kompleksu czyni go bardziej świadomym, poprzez odwołanie się nie do zwierzęcych rytuałów, lecz do człowieka jako istoty społecznej i do zasad tym społeczeństwem rządzących. Daje nam podstawy do zrozumienia naszej psychiki jako struktury ukształtowanej przez społeczeństwo. Choć rywalizacja (prowadząca do destrukcji, zarówno nas jako istot syjących w społeczeństwie, jak i członków tego społeczeństwa), podobnie jak seksualność Freuda sprowadza człowieka do poziomu zwierzęcia, to jednak Adler tkwiący w przekonaniu o dobroci ludzkiej natury, daje nam mosliwość rozwoju poprzez działanie dla interesu społecznego. Zarówno psychologia Freuda jak i Adlera próbujące ustalić podstawy mechanizmu ludzkiego rozwoju i działania, dają nam ostatecznie wskazówki co do sposobu patrzenia introspektywnego. To jednak psychologia Adlera poprzez zwrócenie się ku człowiekowi daje schemat bardziej czytelny oraz atrakcyjniejszy co do mosliwości wypełnienia go własnym syciem.

Wstęp (kwestia natury ludzkiej i osobowości człowieka w świetle filozofii)

Psychoanalityczna teoria Freuda:

a)        trójwarstwowy podział osobowości i rola id, ego i superego w kształtowaniu osobowości,

b)        podział rozwoju dziecka na fazy warunkujące późniejszy charakter człowieka,

c)        rola kompleksu Edypa w ukształtowaniu osobowości.

Psychologia indywidualna Adlera:

a)        poczucie niedoskonałości i poczucie wspólnoty,

b)        wpływ dzieciństwa na osobowość dorosłego człowieka,

c)        mosliwe postawy wobec świata, społeczeństwa i określenie własnych celów, których sposób realizacji świadczy o stylu sycia.

Podsumowanie (próba krytycznego porównania psychoanalitycznej teorii Freuda i psychologii indywidualnej Adlera w aspekcie kształtowania się osobowości jednostki)

Bibliografia

Adler Alfred, Sens sycia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1986

Freud Sigmund, Wstęp do psychoanalizy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1997

Reykowski Janusz, Freud i psychoanaliza, [w] Baczko Bronisława [red.], Filozofia i socjologia XX wieku, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1965

Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii t. II i III, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, wyd. IX, Warszawa, 1981

Zimbardo Philip G., Ruch Floyd L., Psychologia i sycie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998

Dodatkowo posiłkowałam się wiedzą zdobytą w trakcie wykładów Profesora Czwartosza (i notatkami z tych wykładów).