PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA

PÓŁNOCNA WOJNA PIERWSZA 1655-1660.

Król Szwecji Karol X (1622-1660) dążył do opanowania pobrzeży bałtyckich Rze­czypospolitej (patrz polsko-szwedzka woj­na o inflanty druga 1617-1629). Najechał Polskę prowadzącą wojnę z Rosją (patrz

ROSYJSKO-POLSKA WOJNA 1654-1656; ROSYJSKO-szwedzka wojna 1656-1658). Zwyciężył w kil­ku bitwach i opanował znaczną część Polski oraz Żmudzi. Poddała mu się i przeszła na jego stronę większość wojska polskiego. Król polski Jan Kazimierz (1609-1672) uszedł na austriacki Śląsk. Obroniła się tylko Jasna Góra pod Częstochową. Przy­śpieszyło to wybuch powstania narodowego w końcu 1655, wzięło w nim udział wojsko. Jan Kazimierz powrócił do kraju. W lutym 1656 Karol Gustaw wyruszył w kierunku Lwowa, by zdławić powstanie. Wojna par­tyzancka prowadzona głównie przez Stefana Czarnieckiego nad Sanem doprowadziła do wyniszczenia głównej armii szwedzkiej i zmusiła Karola Gustawa do odwrotu. Polacy obiegli i zdobyli Warszawę (kwiecień

- czerwiec). Karol Gustaw 25 czerwca zawarł przymierze z Fryderykiem Wilhelmem (1620-1688), elektorem brandenburskim i władcą Prus Książęcych. Obaj odnieśli zwycięstwo w wielkiej bitwie pod Warszawą (28-30 lipca 1656), ale okazało się ono bezowocne. Jesienna ofensywa polska do­prowadziła do odzyskania dalszej części kraju. W końcu tego roku Szwedzi zawarli przymierze z Jerzym II Rakoczym, księciem Siedmiogrodu. Jego najazd na Polskę prze­prowadzony wespół ze Szwedami doprowa­dził do spustoszenia znacznej części kraju (1657). Tymczasem Dania sprzymierzyła się z Polską i wypowiedziała wojnę Szwecji (l czerwca). Karol Gustaw opuścił Jerzego II i rozpoczął podbój Holsztynu, Szlezwiku i Jutlandii - posiadłości Danii. Jerzy II otoczony przez Polaków i Tatarów pod Czarnym Ostrowiem kapitulował ze swą armią (22 lipca). Fryderyk Wilhelm zerwał ze Szwedami i zawarł przymierze z Polską za cenę suwerenności Prus Książęcych (tra­ktaty welawsko-bydgoskie, 19 września, 6 li­stopada). Karol Gustaw w lutym 1658 prze­szedł po lodzie morze, zajął wyspę Fionię i zagroził Kopenhadze, stolicy Danii. Wy­musił na Danii traktat pokojowy w Roskilde (24 lutego 1658). Niezadowolony z układu zerwał go 15 sierpnia i rozpoczął oblężenie Kopenhagi. Flota holenderska wsparta przez Duńczyków odniosła zwycięstwo w Sundzie (8 listopada) nad flotą szwedzką, która musiała zrezygnować z blokady Kopenhagi. Branderburczycy, Austriacy i Polacy wyparli Szwedów z Holsztynu i Szlezwiku i części Jutlandii, a z Bornholmu i Trondheimu wyparli ich Duńczycy i Norwegowie. Ob­rońcy Kopenhagi odparli szturm szwedzki w lutym 1659, po zwycięstwie Danii w bit­wie pod Nyborgiem i kapitulacji armii szwedzkiej w listopadzie 1659, szwedzki rząd regencyjny, który objął władzę po śmierci Karola (zmarł na febrę przygotowu­jąc najazd na Norwegię), podpisał pokój w Oliwie w 1660. Traktatem pokojowym Polska uznawała posiadanie przez Szwecję Inflant, Dania odzyskiwała Bornholmi Trondheim, ale traciła Skawę. Utwier­dzano suwerenność Prus Książęcych. Dru­ga, czyli wielka wojna północna -1721. Gdy w 1697 królem został Karol XII (1682-1718), Szwecji zagrażali aż trzej wład­cy, którzy w 1700 wszczęli z nią wojnę. Król duński, Fryderyk IV (1671-1730) chciał wcielić Holsztyn-Gottorp do Danii. Król polski, August II (1670-1733), jako elektor saski, chciał zdobyć Inflanty i obiegi Rygę, największe miasto Inflant. Car Rosji, Piotr I Wielki (1672-1725), wystąpił prze­ciw Szwecji, aby zdobyć Ingrię i obiegł Narwę. Karol najpierw zaatakował Danię i zajął Kopenhagę, zmuszając przeciwnika do zawarcia pokoju. Potem rozbił armię rosyjską pod Narwą. Zwyciężył Sasów pod Rygą (19 lipca 1701), zajął Kurlandię i Lit­wę, opanował Warszawę; pobił armię sas-ko-polską pod Kliszowem 19 lipca 1702, po czym zajął Kraków. 2 maja 1703 Karol pobił Sasów w bitwie pod Pułtuskiem. W 1704 pod naciskiem Karola szlachta polska z ugrupowania antyaugustowskiego wybrała na .króla Stanisława Leszczyńskiego (1677-1766). 13 lutego 1706 Karol zwycię­żył Sasów i Rosjan pod Wschową. Następnie wyparł Rosjan z Białorusi. We wrześniu wkroczył do Saksonii. August II zawarł pokój zrzekając się polskiego tronu na rzecz Stanisława Leszczyńskiego. We wrześniu 1707 Karol wyruszył z Saksonii, aby na czele armii liczącej 40 tysięcy żołnierzy podjąć wyprawę poprzez wschodnią część Polski i Białoruś w kierunku Rosji. Pod Hołowczynem 14 lipca 1708 zwyciężył Ros­jan. Dalej jednak Rosjanie stawiali opór stosując szańce polowe i zasieki. Doznawał braku żywności. Wobec tego mając nawią­zane kontakty z Iwanem Mazepą (1640?--1709), zadnieprzańskim hetmanem kozac­kim, przeszedł na Ukrainę. Mazepa jednak pociągnął za sobą tylko niewielką część Kozaków. W czasie srogiej zimy wymarło wielu Szwedów. 28 czerwca 1709 Karol poniósł klęskę w bitwie z Piotrem I pod Połtawą, po której z zaledwie 1800 ludźmi uszedł do Mołdawii stanowiącej lenno turec-

kie. W latach 1701-1710 Piotr podbił In-grię, Inflanty, rozpoczął podbój Finlandii. Rosjanie wyparli Szwedów i Stanisława z Polski, na jej tron wrócił August. Szwecja walczyła z koalicją - Rosją, Prusami od 1715, Saksonią, Hanowerem od 1715 i Da­nią, która w 1709 ponownie przystąpiła do wojny. Wojska szwedzkie pobiły w 1710 Duńczyków w Skanii (południowy kraniec Szwecji) i zwyciężyły armię duńsko-saską w Meklemburgii (1713), jednak w Holszty­nie wojska rosyjskie, duńskie i saskie zmu­siły Szwedów do kapitulacji (1714). Karol nakłonił Turków do rozpoczęcia krótko­trwałej wojny z Rosją (patrz rosyjsko-ture-cka wojna 1710-1711). Karol w 1714 przybył do Stralsundu nad Bałtykiem. W latach 1711-1713 sprzymierzeni opanowali prawie całe Pomorze Szwedzkie. W latach 1712-1714 Rosjanie zajęli większą część Finlandii. Sojusznicy obiegli Stralsund i zdobyli go w grudniu 1715. Karol uszedł do Szwecji, najechał Norwegię (wówczas w unii z Danią), został jednak śmiertelnie postrzelony w okopach w czasie przygoto­wań do oblężenia Fredrikshaldu (Halden) w grudniu 1718. Po śmierci Karola armia szwedzka wróciła do kraju. Ustalono wa­runki pokoju; w traktatach podpisanych w Sztokholmie (1719-1720) Szwedzi w za­mian za duże odszkodowanie zrzekli się księstw Bremy i Yerden na rzecz Hanoweru i przekazali Prusom Szczecin i część za­chodniego Pomorza. Dania w zamian za pewną sumę zrezygnowała ze zdobytych ziem, z wyjątkiem Szlezwiku. Na mocy traktatu z Nystad (1721) Rosja zatrzymała Inflanty, Ingrię, część Karelii i wiele wysp na Bałtyku, a zrzekła się Finlandii. Rosja stała się dominującym mocarstwem Europy.