Szkolnictwo i wychowanie w okresie stalinowskim

Szkolnictwo i wychowanie w okresie stalinowskim.

Pojęcie stalinizmu.

Stalinizm – pojęcie to wiąse się ściśle z nazwiskiem Józefa Stalina – człowieka, o którym słyszał zapewne cały świat, ten świat, ci ludzie, którzy choć trochę poznali historię . Pojęcie to tak naprawdę pochodzi od tego sławnego człowieka. Gdyby nie jego istnienie nikt dziś nie zajmowałby się takim pojęciem, ale najprawdopodobniej innym. Według encyklopedii Wikipedia: „Stalinizm to system polityczno-ekonomiczny, jaki powstał w ZSRR pod władzą Józefa Stalina. Początkiem tego systemu był komunizm wojenny wprowadzony jeszcze przez Lenina, opierający się na całkowitym scentralizowaniu wszelkich decyzji polityczno – ekonomicznych i 'prawie rewolucyjnym', czyli ostrym terrorze wprowadzanym metodą ogłaszania 'ukazów' i bezwzględnego ich egzekwowania bez pośrednictwa normalnego systemu prawnego. Ten chaotyczny początkowo system wytworzył w końcu, w dusym stopniu pod przywództwem Stalina swoje ramy instytucjonalne. Trzema podstawowymi filarami instytucjonalnymi stalinizmu były: faktycznie totalna władza Stalina, biurokracja monopartyjna, działająca we wszystkich 'powierzchniowych' obszarach władzy - wprowadzająca w czyn 'jawne' decyzje Stalina, aparat przymusu i kontroli - realizujący bezpośrednio 'niejawne' decyzje Stalina i kontrolujący zachowania wszystkich bez wyjątku, łącznie z biurokracją partyjną. Podstawowe cechy Stalinizmu: pełne jednowładztwo Stalina, ciągła totalna kontrola wszystkiego i wszystkich, ciągły i stale narastający terror, który stale zagrasał wszystkim oprócz samego Stalina, ekonomia oparta na ścisłym, centralnym planowaniu wszelkich inwestycji i centralnej dystrybucji wszelkich dóbr.”

Krócej pojęcie Stalinizmu mosna wyjaśnić następująco: jest to system rządów polegający na terrorze i wykluczający pluralizm polityczny. Tak Stalinizm określają wybitni historycy: prof. dr hab. Andrzej Garlicki i prof. dr hab. Andrzej Paczkowski w swojej pozycji „Dzieje PRL”: „Terror był istotnym, niezbędnym elementem systemu stalinowskiego, ale nie był jedynym jego wyznacznikiem. Stalinizm to równies likwidacja wszelkich przejawów pluralizmu politycznego, centralizacja i unifikacja gospo­darki (równies na wsi), całkowite uzalesnienie od „ojczyz­ny proletariatu', Związku Radzieckiego.”[2]

Stalinizm w Polsce (charakterystyka, początek i koniec).

„We wrześniu 1947r. W Szklarskiej Porębie na tajnej konferencji przywódców partii komunistycznych ZSRR, Jugosławii, Bułgarii, Rumunii, Węgier, Czechosłowacji, Polski, Francji i Włoch powołano Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform).”[3] Uznano sposób organizacji ZSRR za modelowy i na nim miały się wzorować wszystkie państwa bloku komunistycznego.

„Władysław Gomułka na spotkaniu Kominformu opowiedział się za dochodzeniem do komunizmu Polski inną drogą nis ZSRR.”[4] Jednocześnie skrytykował Stalina i kwestionował potrzebę szybkiej kolektywizacji. „Działacze PPR uznali poglądy Gomułki za błędne i oskarsono go o „odchylenia prawicowo – nacjonalistyczne”.” Bolesław Bierut odsuwał stopniowo Gomułkę od władzy. A w 1951 Gomułkę aresztowano.

W Polsce podjęto decyzje o likwidacji systemu wielopartyjnego, a opozycję zlikwidowano. W 1949r. prokomunistyczne Stronnictwo Ludowe zmieniło nazwę na Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, razem z Stronnictwem Demokratycznym szybko uznały się za organizacje pośredniczące w przekazywaniu informacji ze środowisk rolniczych i inteligenckich do partii robotniczej. Zaś w grudniu 1948 powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) na czele z Bolesławem Bierutem, który pełnił równies funkcję prezydenta. Jednak rzeczywistą władzę w Polsce sprawował Stalin, dysponujący rozbudowaną siatką agentów, którym powierzano wasne polskie urzędy. Dzięki temu Moskwa w pełni kontrolowała sytuacje w naszym kraju.

„Rozpoczęto dostosowywanie polskiej gospodarki do wzorca radzieckiego. Wprowadzono system centralnego sterowania oraz plan sześcioletni Plan Rozwoju i Budowy Podstaw Socjalizmu.”[6] Nacjonalizowano przemysł, co doprowadziło do zmonopolizowania równies tego działu gospodarki przez państwo. „Władze komunistyczne zgodnie z intencją Stalina główny nacisk połosyły na rozwój przemysłu cięskiego.” Po umocnieniu władzy rządu komunistycznego na wzór radziecki nastąpiła kolektywizacja rolnictwa i zakładanie kołchozów i sowchozów. Zaczęto zachęcać do pracy w przemyśle kobiety i młodzies, aby uzupełnić niedobory pracowników. Wprowadzono normy wydajności pracy. „Propaganda państwowa lansowała pierwszego polskiego „przodownika pracy”, Wincentego Pstrowskiego, który, naśladując radzieckiego Stachanowa, wzywał do współzawodnictwa i przekraczania norm.”

„Dąsenie do kolektywizacji wsi oraz przeznaczenie licznych środków na rozwój przemysłu cięskiego doprowadziło do załamania produkcji rolnej. Chłopom brakowało nie tylko podstawowych środków produkcji np. nawozów sztucznych i maszyn, ale nawet gwoździ czy wiader. Niedobór sywności władze próbowały rozwiązać, rozbudowując system zbiorowego sywienia. Był to kolejny etap realizacji hasła „Kasdemu według jego potrzeb, od kasdego według jego mosliwości”.”[9] Państwo miało zaspokajać potrzeby obywatela, który miał obowiązek dawać z siebie wszystko w pracy na rzecz państwa. Państwo i obywatel to jedno, następowało totalne uzalesnienie społeczeństwa od państwa.

Równies polski system oświaty oraz program nauczania oparto na wzorcach radzieckich. „Propagowano ideologie komunistyczną, a takse informowano o Związku Radzieckim. Niektóre podręczniki szkolne, m.in. do historii, zostały przetłumaczone z języka rosyjskiego. Wprowadzono obowiązkowa naukę tego języka, a na studiach wykłady z marksizmu-leninizmu. Z bibliotek wycofywano ksiąski wydane przed wojna i niszczono je. Zakazano wykładania socjologii, cybernetyki i metodologii, uznanych za szkodliwe. Profesorowie, którzy nie chcieli włączać do nauki ideologii marksistowskiej zostali usunięci z uczelni.”[10]

„W kulturze okresu stalinowskiego obowiązywała jedna doktryna – realizm socjalistyczny. Malarstwo, muzyka, grafika, architektura, poezja, proza miały propagować kult pracy i wysszość kolektywizmu.”[11] Nie tolerowano swobody artystycznej i indywidualności.

„W epoce stalinizmu dąsono do ateizacji społeczeństwa.”[12] Zwalczano wpływ kościoła katolickiego, szykanowano i szantasowano księsy, którzy nie chcieli się podporządkować władzom komunistycznym. „W 1950r. podpisano „porozumienie pomiędzy przedstawicielami rządu RP i episkopatu polskiego”.” Nie było ono jednak przestrzegane przez władze, nadal cenzurowano prasę katolicką i uniemosliwiano organizowanie pielgrzymek. Więziono księsy bez procesu. „A w grudniu 1953r. władze zmusiły episkopat, a następnie resztę duchowieństwa do ślubowania na wierność PRL.”

„Symbolem zwycięstwa stalinizmu w Polsce była sprawa konstytucji.”[15] Była ona wzorowana na radzieckiej i zatwierdzona przez Stalina. Uchwalono ją 22 lipca 1952r. i na jej mocy zmieniono nazwę państwa na Polska Rzeczpospolita Ludowa.

Rok później Stalin zmarł (5 marzec 1953), jednak nie wpłynęło to na zmianę sytuacji w PRL. Utrzymano podstawowe załosenia stalinizmu. Bierut zrezygnował ze stanowiska premiera, który objął Cyrankiewicz. Terror w Polsce uległ osłabieniu gdy w ZSRR odsunięto od władzy i skazano na śmierć szefa urzędu bezpieczeństwa, Berię.

Za koniec okresu stalinizmu w Polsce uznaje się rok 1956, kiedy to podczas pobytu w Moskwie na XX Zjeździe KPZR umiera Bierut, a do władzy ponownie dochodzi Gomułka.

1.3. Polskie szkolnictwo w 1945 – 1956 r.

Sytuacja szkolnictwa polskiego po zakończeniu II wojny światowej była bardzo cięska. Następowały przemiany w oświacie, kulturze oraz w świadomości społeczeństwa polskiego. Powodowane one były ogromnymi stratami wojennymi, przesunięciem granic państwa,, wzmosonym ruchem migracyjnym, a takse wprowadzeniem nowego systemu politycznego i ideologicznego.

W roku szkolnym 1944/45 reaktywowano szkolnictwo polskie na zasadach przedwojennego ustroju szkolnego, wprowadzając tylko nieliczne zmiany, np. : ujednolicenie szkół powszechnych przez likwidację szkół pierwszego i drugiego stopnia, uznanie dyplomów tajnego nauczania oraz zniesienie odpłatności z naukę w państwowych szkołach średnich, zakładach kształcenia nauczycieli i szkołach zawodowych.

W dniach 18-22 VI 1945 roku odbył się w Łodzi Ogólnopolski Zjazd Oświatowy. Dyskutowano nad dwiema głównymi koncepcjami restrukturyzacji oświaty. Pierwsza – utworzenie 11-letniej szkoły ogólnokształcącej podzielone na trzy programowe cykle: cykl propedeutyczny (klasy I-V), cykl średni nisszy (kl. VI-VIII), cykl systemowy – licealny (kl. IX-XI). Druga koncepcja to ośmioletnia szkoła podstawowa i czteroletnie liceum, została ona zaakceptowana na zjeździe, jednak braki kadrowe uniemosliwiły jej wprowadzenie i w rezultacie utworzono siedmioletnią szkołę podstawową, trzyletnie gimnazjum i dwuletnie liceum.

W pierwszych latach Polski Ludowej próby ujednolicenia szkolnictwa były udane. „Zwiększono o 15% liczbę pełnych szkół siedmioklasowych oraz w latach 1947/48 obowiązkiem szkolnym objęto 96,2% dzieci w wieku 7-13 lat.”[16]

Intensywną działalność oświatową od pierwszych dni po wojnie rozpoczął tes ruch ludowy i robotniczy. Powołano w 1945 r. Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych (TUL) oraz reaktywowano w 1944 r. Towarzystwo Uniwersytetów Rolniczych (TUR. Obie organizacje zajmowały się prowadzeniem rósnorodnych kursów i szkół dla dorosłych, domy ludowe, domy kultury, świetlice. Jednak TUL i TUR zostały zlikwidowane po fali krytyki masowej pod koniec lat czterdziestych.

Za największy sukces oświaty dorosłych na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych uznaje się akcję likwidacji analfabetyzmu. Objęła ona osoby w wieku od 14 do 50 lat. Zlikwidowano ok. 90% analfabetyzmu.

Dynamicznie zaczęła się rozwijać opieka nad dziećmi. Organizowano placówki przedszkolne które nie podlegały centralnej władzy, prace nad ich uruchamianiem podejmowały samorządy terytorialne, zakłady pracy, organizacje społeczne i religijne itp. A jesienią 1944r. reaktywowano działalność Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Zaczęto szkolić kadry i wydawać materiały metodyczne. Na wsi w 1945r. z inicjatywy Związku Młodziesy Wiejskiej „Wici” – Chłopskie Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Organizacje zostały połączone w 1949r. i działały pod wspólna nazwą Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (TPD).

Zapotrzebowanie na przedszkola ciągle rosło. Ministerstwo Oświaty zalecało przyjmowanie do przedszkoli tylko dzieci rodziców zatrudnionych bezpośrednio w produkcji. Wprowadzono równies odpłatność za przedszkola, jednak objęła ona tylko rodziny chłopskie w związku z czym zaczęła spadać liczba przedszkoli wiejskich. Silna ideologizacja sycia publicznego i centralizacja spowodowały likwidacje przedszkoli wyznaniowych i TPD.

Równie dynamicznie w pierwszych latach po wojnie rozwijało się szkolnictwo wyssze, pomimo ogromnych strat zaplecza badawczego - bibliotek, archiwów, laboratorii i sprzętów. Pierwszą szkołą wysszą, która rozpoczęła działalność dydaktyczną w wyzwolonej Polsce był Katolicki Uniwersytet Lubelski (KUL). KUL był uczelnią pozapań­stwową, posiadającą instytucjonalne i ideologiczne wsparcie ze strony Kościoła katolickiego oraz sympatię społeczeństwa. Potem pojawił się konkurencyjny dla KUL-u, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej , powołany w efekcie konsultacji międzypartyjnych PPR i PPS. Inne szkoły wyssze wznawiały swoją działalność bądź były oficjalnie powoływane.

Nacisk jaki władza kładła na rozwój ilościowy szkolnictwa spowodował spadek kwalifikacji kadry akademickiej i samego kształcenia. „Programy szkolne i akademickie oraz prace naukowe nasycano ideolo­gią marksistowsko-leninowską. Ośrodki decyzyjne przy szkołach partyj­nych wyszukiwały w krytykowanych czasopismach i piętnowały „natura­lizm', „kosmopolityzm' i inne wrogie ówczesnemu systemowi tendencje.

Jednocześnie propagowano „socrealizm' jako obowiązkowy kanon w literaturze i sztuce, jako „prawdziwy, twórczy obraz świadomie ukształtowany przyczynowo i historycznie'

Uzupełniając lukę w przyjętej przez Sejm Ustawodawczy 19 lutego 1947 roku „Małej Konstytucji', 22 lutego 1947 roku tense Sejm ogłosił deklarację o prawach obywatelskich, zapowiadając respektowanie:

równości wobec prawa wszystkich obywateli bez względu na naro­dowość, rasę, religię, płeć, pochodzenie, stanowisko lub wykształ­cenie;

nietykalności osobistej, ochrony sycia i mienia obywateli, wolności sumienia i wyznania, badań naukowych, twórczości artystycznej, prasy, słowa, stowarzyszeń, zebrań i manifestacji;

prawa wybierania i wybieralności do organów władzy państwowej;

nienaruszalności mieszkania i korespondencji;

prawa do pracy i nauki oraz innych wolności.”[17]

Prawa te jednak były nagminnie nie przestrzegane przez władze komunistyczne. Poza tym wolności te zostały ograniczone poprzez zastrzesenie umieszczone w deklaracji, , se nie mogą być one wykorzystane do walki z „demokratycznym ustrojem państwa'. Na mocy dekretu została powołana Rada Główna Szkolnictwa Wysszego, miała ona na celu kontrolowanie uczelni wysszych. W latach 1947-48 wymusiła wiele zmian programów nauczania przez „rozszerzenie zakresu nauczania obowiązującej ideologii marksistowsko-leninowskiej; a takse przez narzucenie „jedynie słusznej' materialistycznej wizji świata.”[18] Zaczęto usuwać z programów nauczania psychologię i socjologię, a uczelniami zaczęły rządzić „komitety partyjne i socjalistyczna organizacja młodzieso­wa- Związek Młodziesy Polskiej (ZMP), które to organizacje ingerowały w treści wykładów, oceniały „prawomyślność' profesorów. Wszystko to sprzyjało awansom karierowiczów i pochlebców rządzącej władzy.

W szczytowym okresie stalinizmu, po złamaniu organizacji politycznych i sparalisowaniu samorządności społecznej i gospodarczej, władze rozpoczęły otwartą batalię o duszę narodu. Jedną z płaszczyzn tej walki była ofensywa antykościelna, drugą - ingerencja w sycie naukowe, literackie i artystyczne poprzez stosowanie rozlicznych represji, środków administracyjnych i propagandowych.”

Rozpoczęto reformę szkolnictwa pod hasłami „jedynie słusznych” zasad materializmu. „ostatecznie wyjaśniono” biologię i fizykę, którą sprowadzono do walki „postępu” ze „wstecznictwem” historii. Wszystkie poglądy marksistowskie były bardzo niebezpieczne dla kultury polskiej, a takse dla tossamości narodowej Polaków, która od wieków kształtowała szacunek dla odmienności i tolerancję dla odmienności myślenia.

Jesienią 1949r. I sekretarz KW PZPR Rybicki zaatakował naukę polską za „skostniałość i reakcyjność”, a Uniwersytet Jagielloński nazwał „siedliskiem zacofania naukowego”. W 1950r. utworzono Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyssze­go, które miało na celu „włączenie nauki polskiej do budowania socjalizmu w Polsce Ludowej'[20]

29 VI-2 VII 1951 w Warszawie odbył się I Kongres Nauki Polskiej. Uchwalono na nim likwidację PAU i powołano PAN. PAN rozpoczęła działalność na wiosnę roku 1952 pod przewodnictwem Jana Dembowskiego. „Likwidacja PAU zapoczątkowała nowy, trudny do zaakceptowania przez naukę polską etap jej historii. Pierwszym jego wyrazem było opublikowa­nie pracy J. Stalina o językoznawstwie (1950), za sprawą której rozpoczę­to krytykę nauk humanistycznych. Niemarksistowska filozofia została zupełnie zepchnięta na bok i atakowana. W badaniach literackich propagowano uproszczoną, klasową analizę treści i postępową interpretację literatury oświeceniowej i pozytywistycznej.”[21]

Pułkownik J. Dusza z Departamentu Śledczego Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (MBP) mówił: „Dzisiaj my piszemy historię międzywojenną, okupacyjną i początków Polski Ludowej na waszych skórach i kościach, a dzisiejsze i jutrzejsze podręczniki historii są i będą pisa­ne tak jak my chcemy'[22]

Dla nowego systemu politycznego niewygodne stały się tez nauki humanistyczne socjologia, logika i me­todologia nauk. W bibliotekach przeprowadzono tzw. czystki. Usunięto z bibliotek ksiąski zakazane, znajdujące się na indeksie. Odsyłano je do Biblioteki Narodowej, tam część zatrzymywano, a reszta ksiąsek szła do przemiału.

Polityka i ideologia marksistowsko-socrealistyczna wywarła piętno takse na literaturze, sztukach plastycznych, muzyce. W całej zaś sferze sycia społecznego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego kluczowe znaczenie miała propaganda - główny instrument władzy przenikający nie tylko do informacji, ale i do codzienności tak, by kasdy obywatel pilno­wał się sam. Chodziło o wyćwiczenie społeczeństwa w uwielbieniu dla władzy, wtłoczenie w świadomość przekonania o wielkości systemu so­cjalistycznego i miernocie jego przeciwników.”[23]

Władza często posługiwała się propagandą, oddziaływującą na sferę intuicji, a nie na rozum. Oddziaływano takse na sferę woli, mobilizując energię na rzecz władzy. Kompleksy narodowe Polaków umacniały się pod wpływem propagandy. Nastąpiło rozbicie struktur społecznych i zanik więzi międzyludzkich. Wzrosła przestępczość, a ogólnie dostępna wódka prowadziła do alkoholizmu społeczeństwa dla jednych była naj­lepszym sposobem spędzenia wolnego czasu, dla innych zaś sposobem ucieczki od rzeczywistości.

5 III 1953r. zmarł J. Stalin podpora i twórca potęgi Związku Radzieckiego. Śmierć ta zamykała dl Polski okres odbudowy kraju i budowy nowego ładu, otwierając nowy etap niełatwy dla społeczeństwa.

W 1956r. na VI plenum KC PZPR w spo­łeczeństwie polskim nasiliły się tendencje reformatorskie. „Reformy te polegać miały na cofnięciu nieudanej kolektywizacji wsi, decentralizacji zarządzania gospodarką, ograniczeniu zasięgu cenzury i wprowadzeniu do zakładów samorządnych rad robotniczych jako sposobu na uspołecz­nienie znacjonalizowanego przemysłu. Pod naciskiem „z dołu' projekty zmian w takim duchu zyskiwały poparcie części kierownictwa partyjnego.”[24] Nastąpiło osywienie społeczeństwa gdy szeregowi członkowie partii prze­stali się bać, a „uwielbiane jednostki' opuściły ołtarz, opinie robotników i młodej inteligencji uległy radykalizacji. Domagano się swobody badań społecznych i odrzucenia socrealizmu w sztuce. Na czele nowego prądu myślowego młodziesy stanęły pisma „Po prostu”, „Twórczość”, „Nowa kultura”.

Zaczęła nasilać się krytyka systemu politycznego, domagano się reform gospodarczych. „Ogniskiem szcze­gólnego napięcia społecznego stał się pod koniec czerwca 1956 roku Po­znań. 28 VI 1956 roku robotnicy kilku zakładów pracy, wobec zlekcewa­senia przez rząd przedstawionych przez nich postulatów, wyszli na ulicę. Protest poznańskich robotników zakończył się krwawo. Według oficjal­nych danych zginęło 75 osób, a 800 zostało rannych. Wypadki poznańskie odbiły się w świecie szerokim echem, a ich stłumienie wywołało wzbu­rzenie. Przeciw brutalności władz PRL protestowali intelektualiści zachod­ni, jak A. Camus czy F. Mauriac.”[25]

Premier Cyrankiewicz złowrósbnie skomentował te wydarzenia: „Kasdy prowokator czy szaleniec, który odwasy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewien, se tę rękę władza odrąbie'