EMPATIA

Nie odganiaj toporem muchy z czoùa przyjaciela.

przysùowie chiñskie

WSTÆP

Aby okreúliã nasz wpùyw na innych i staã siæ úwiadomym ich poglàdów i uczuã, potrzebna nam zdolnoúã, którà nazywamy empatià. Ludzie niejednokrotnie mylà empatiæ ze wspóùczuciem, zacznijmy zatem od ustalenia róýnicy. Wspóùczucie: polega na otoczeniu kogoú ramieniem i ubolewanie z nim nad jakimú faktem: „Tak mi przykro, ýe twój kot wpadù pod samochód” Empatia: polega na wczuciu siæ w sytuacjæ drugiej osoby i próbie zrozumienia jej stanu ducha. Niniejszy rozdziaù nie jest poúwiæcony empatii z powodu jej rzekomej wyýszoúci nad wspóùczuciem. Umiejætnoúã okazywania wspóùczucia w odpowiednim momencie i z wùaúciwà wraýliwoúcià jest cenna, ale nie sposób stawiaã jej na równi z empatià. Dla mnie empatia to cudowny dar, który sprawia, ýe ktoú czuje siæ najwaýniejszà osobà na úwiecie, a jednoczeúnie osoba jà okazujàca jest na tyle obiektywna, ýe moýe sùuýyã radà. Owo poùàczenie bliskoúci i jasnoúci oceny sytuacji moýliwej dziæki zachowaniu dystansu stanowi mój cel, gdy próbujæ siæ empatycznie wsùuchaã w innych.

ZNACZENIE EMPATII

Gdybym siæ znalazù na bezludnej wyspie, majàc moýliwoúã zachowania tylko jednej zdolnoúci interpersonalnej, wybraùbym empatiæ - nawet jeúli w pobliýu nie byùoby nikogo, na kim mógùbym poãwiczyã. Wùaúnie stosowanie empatii jest najbardziej fascynujàce, o czym sami, mam nadziejæ, siæ przekonacie, gdy sumiennie wykonacie dùugie ãwiczenie zamieszczone na koñcu rozdziaùu.

Empatia jest waýna, poniewaý umoýliwia zrozumienie subiektywnego úwiata innych ludzi: ich sposobu funkcjonowania, myúlenia, systemu wartoúci. Tylko dziæki empatii bædziecie w stanie dotrzeã do naprawdæ trudnych osób. Nie zawsze daje to spodziewane rezultaty, lecz przynajmniej zyskacie satysfakcjæ, ýe spróbowaliúcie, gdy wszystko inne zawiodùo. Empatyczne wsùuchanie siæ w ludzi, których uwaýacie za trudnych, umoýliwia:

uwolnienie siæ od stereotypów,

odczytanie wewnætrznych map tych osób,

docenianie róýnic miædzy wami.

POZA STEREOTYPY

W gruncie rzeczy jedynà cechà, która nas ùàczy, jest to, ýe wszyscy róýnimy siæ od siebie. Przypuszczalnie to wùaúnie dlatego skùonni jesteúmy do uogólnieñ i posùugiwania siæ stereotypami dotyczàcymi rasy (skàpy Ýyd, konformistyczny Japoñczyk), pochodzenia (zuýyty arystokrata, nadæty burýuj) oraz zawodu (nudny ksiægowy, apodyktyczny nauczyciel), które komplikujà nasze zwiàzki interpersonalne. W rzeczywistoúci róýnice pomiædzy czùonkami danej grupy sà wyraêniejsze od róýnic pomiædzy samymi grupami. Kaýdy jest inny, a szufladkowanie ludzi nie zastàpi nam zrozumienia ich potrzeb, zainteresowañ, wartoúci oraz perspektyw, wyksztaùcenia i doúwiadczenia. Im bardziej siæ od nas róýnià, tym waýniejsze jest, abyúmy wczuli siæ w ich úwiat i myúli w celu ucieczki przed stereotypami. Podam wam przykùad z wùasnego doúwiadczenia.

Kilka lat temu urzàdzaliúmy spotkania pracodawców z uczniami z biedniejszych dzielnic. Organizowaliúmy konferencje, podczas których lokalni menedýerowie oraz kierownicy kadrowi zajmowali siæ grupami dzieci, opowiadajàc im o pracy, zasadach prowadzenia rozmów kwalifikacyjnych, nadziejach i ambicjach mùodego pokolenia. Po obu stronach niejednokrotnie zdarzaùy siæ chwile olúnienia. Dzieciaki odkrywaùy w sobie moýliwoúci, o których wczeúniej nie miaùy pojæcia, na przykùad wygùaszaùy prezentacje przed caùà szkoùà. Pracodawcy natomiast zaczæli dostrzegaã, ýe opinia o niedouczonej mùodzieýy „z problemami”, która nie nadawaùa siæ do ýadnej pracy, jest stereotypem. Moja chwila olúnienia nastàpiùa w podniszczonej szkole w Birmingham. Ze wzglædu na jej reputacjæ trudno byùo znaleêã skùonnego do pomocy lokalnego pracodawcæ. Na widok wychodzàcego z samochodu dyrektora banku uradowaùem siæ i prawdæ mówiàc, trochæ przeraziùem. Miaù wypolerowane buty i bankierski wàsik (owszem, nadal zmagam siæ z moimi uprzedzeniami). Rynsztunku dopeùniaùa teczka. Baùem siæ, ýe dzieciaki zjedzà go ýywcem.

Rozpoczæto konferencjæ. Poszedùem rzuciã okiem na zespoùy. Grupa twardych pracowników socjalnych w dýinsach i skórzanych kurtkach siedziaùa wbita w róg, nie mogàc nawiàzaã kontaktu z dzieãmi. Z rosnàcym niepokojem ruszyùem dalej, bojàc siæ myúleã o tym, co te rozwydrzone wyrostki robiùy z moim cennym dyrektorem banku. I zobaczyùem, ýe siedzà w równych rzàdkach, pochùoniæci notowaniem sùów przemawiajàcego ze úrodka sali mæýczyzny. Spostrzegù on to, co umknæùo mojej uwagi: ýe ta mùodzieý chciaùa kogoú, kto mógù wskazaã jej drogæ wyjúcia ze slumsów, gdzie przyszùa na úwiat. Oczywiúcie, ýe chciaùa sùuchaã jego, a nie pracowników socjalnych, którzy utwierdzali jà w jej wyobraýeniu swojej roli i poùoýenia.

CZYTANIE WEWNÆTRZNYCH MAP

Dostrzeganie róýnic miædzy nami i innymi równieý odbywa siæ z perspektywy naszych potrzeb, systemu wartoúci, doúwiadczenia itd. W gruncie rzeczy nie patrzymy na nic obiektywnie, poniewaý nie widzimy úwiata takim, jakim on jest, lecz przez pryzmat wùasnej osoby. Postrzegamy go przez pryzmat wùasnych przekonañ, które ksztaùtujà obraz úwiata. (Jednym z dziwactw ludzkiej psychiki jest równieý przypisywanie innym cech, których nie znosimy u siebie. Czyli na przykùad jeúli nie lubiæ kogoú, bo czæsto wpada w zùoúã, moýe tak byã dlatego, gdyý jestem úwiadomy wùasnej gwaùtownej natury i budzi ona mojà niechæã.) Ten wybiórczy, subiektywny i niewolny od uprzedzeñ proces jest nieúwiadomy i bierny: znieksztaùcanie obrazu úwiata nie jest procesem umyúlnym, lecz machinalnym.

Widzimy to, czego szukamy (dawne powiedzenie: „Ujrzeã znaczy uwierzyã”, to w istocie proces odwrotny) oraz to, czego szukamy, jest uwarunkowane tym, co - wedùug nas - moýemy zobaczyã. Nasze przekonania tworzà rodzaj wewnætrznej mapy úwiata sùuýàcej do odszukania wùaúciwej drogi. Tak jak mapa samochodowa stanowi odzwierciedlenie sieci autostrad, nasza mapa wewnætrzna reprezentuje úwiat zewnætrzny. Mapa nie jest autostradà, a nasze przekonania dotyczàce úwiata nie sà úwiatem, nie sà prawdziwe. Mimo to przyjmujemy, ýe sà. Musimy to czyniã, poniewaý bez owej mapy wewnætrznej zgubilibyúmy siæ w úwiecie tak samo jak na szosie bez znaków drogowych.

Kaýda osoba dysponuje systemem odmiennych przekonañ, ma innà mapæ. Na jej ksztaùt wpùywa rasa, kultura lub pùeã. Odmienne mapy úwiata to jedno z podstawowych êródeù konfliktów i napiæã miædzy ludêmi. Na przykùad kiedy z ýonà podróýujemy po Europie, zabieramy dwa rodzaje map: ja bioræ samochodowà, która pokazuje gùówne drogi i najszybsze trasy prowadzàce z Calais, a ýona zabiera mnóstwo map o duýej skali, gdzie widniejà úredniowieczne miasteczka, które lubi malowaã, podczas gdy ja drzemiæ na sùoñcu. I tak jest dobrze. Przynajmniej dopóty, dopóki pamiætamy, ýe kierujemy siæ róýnymi mapami. Jeýeli o tym zapominamy, gubimy siæ albo tracimy cierpliwoúã. „To miasto nie istnieje”, przekonujæ. „Aleý wræcz przeciwnie, jest na mojej mapie”, ripostuje ýona. „Chcæ tam jechaã!” Mapa, którà siæ tu zajmujemy, nie jest prawdziwa, niemniej jednak kierujemy siæ nià. Empatia polega na odkrywaniu map wykorzystywanych przez innych. Dopóki ich nie okreúlisz, dopóty dysponujesz zbyt maùà wiedzà, aby ich zrozumieã lub wywieraã na nich jakikolwiek wpùyw. Osoby, które nazywamy trudnymi, majà mapy radykalnie odmienne od naszych.

Ludzie majà wiæcej niý jednà mapæ

Ludzie nie dysponujà wyùàcznie jednà mapà - majà ich kilka. Gdy podczas naszych europejskich podróýy docieramy do miejsca przeznaczenia, odkùadam mapæ samochodowà i siægam po lokalnà w celu zaplanowania pieszych wædrówek. Podobnie z innej mapy korzystam w czasie weekendów i w dni powszednie. To samo dotyczy dni spædzanych z synem oraz pracy z grupà osób na kierowniczych stanowiskach. Niekiedy mapy mi siæ mylà. Wracam do domu z pracy i oczekujæ od syna bystroúci i trafnoúci osàdu biegùego prawnika. Czasem teý robiæ na odwrót i traktujæ biegùych prawników jak szeúciolatki. (Nie jest to wcale takie zùe - szeúciolatki wiedzà to, o czym reszta z nas zwykle zapomina.)

Empatyczne traktowanie innych umoýliwia odkrywanie ich map i dostosowywanie do nich wùasnej. Dziæki empatii moýesz pokazaã ludziom inne mapy, na przykùad obrazujàce twoje rozumienie úwiata. Przy duýym wysiùku, umiejætnoúci i pracy moýna niekiedy zmieniã ich pozornie niewzruszonà wizjæ úwiata.

Czy naprawdæ moýna w ten sposób zmieniaã ludzi? Tak, poniewaý pod wpùywem nowych doúwiadczeñ i tak stale siæ zmieniajà i korygujà swoje mapy. W razie potrzeby potrafià siæ zmieniaã doúã szybko, na przykùad:

osoba, która do tej pory uwaýaùa siæ za tchórza, w sytuacji kryzysowej okazuje siæ bohaterem;

kiedy róýne fragmenty mapy siæ ùàczà, tworzàc nowà, wtedy twoje rozumienie ukùadanki siæ zmienia;

kiedy twoje poglàdy stajà siæ tak sprzeczne, ýe musisz odrzuciã czæúã z nich na rzecz nowego zestawu.

Wedùug mnie, ostatni przykùad wyjaúnia, dlaczego rzucenie palenia przysparza nam takà trudnoúã. Nie tylko trzeba siæ zmagaã z uzaleýnieniem nikotynowym, ale i naleýy wypracowaã nowà mapæ siebie. Przejúcie od palacza do niepalàcego wystarczy, aby spowodowaã powaýny kryzys toýsamoúci.

EMPATIA W KONTAKTACH Z TRUDNYMI LUDÊMI

Bardzo czæsto ludzie, których uwaýamy za trudnych, majà silne przekonania. Im sà one silniejsze, tym trudniej przyjàã, ýe inni mogà reprezentowaã odmienny punkt widzenia. Co wiæcej, jeýeli sà zgrabnie poùàczone w jednà mapæ, jak na ogóù bywa, wówczas ich wùaúcicielowi jest niezmiernie trudno zrozumieã kogokolwiek, majàcego inne zdanie. Sposób rozumienia konfliktu z innymi wynika z tego, jak pojmujemy wùasne wewnætrzne konflikty i dylematy. Jeýeli ich nie przeýywamy, gdyý mamy jednà mapæ idealnà, wtedy nie moýemy mówiã o ýadnym doúwiadczeniu w dyskusji, negocjacji oraz kompromisach z innymi. Po prostu oczekujemy, ýe przyjmà nasz punkt widzenia.

Osoby, które uwaýamy za najbardziej uciàýliwe, wydajà siæ nam niezdolne do akceptacji czyjegoú stanowiska. Nie zwaýajà na sprzeciw innych, poniewaý wychodzà z zaùoýenia, ýe tamci sà w bùædzie. Skoro majà mapæ, muszà mieã i racjæ.

RÓÝNICE W SYSTEMACH WARTOÚCI

To, co uwaýamy w innych za trudne, czæsto odzwierciedla róýnicæ map. Gdy ktoú bardzo siæ od nas róýni, moýemy nawet nazwaã go irracjonalnym. Okreúlenie to jest raczej nie na miejscu, poniewaý kaýdy przejaw ludzkiego zachowania jest racjonalny, gdyý rzàdzi siæ pewnà logikà. Sæk w tym, ýe nie wszyscy kierujà siæ takà samà logikà, a logika pewnych osób róýni siæ od naszej. Rozwiàzanie nie polega na zanegowaniu bàdê odrzuceniu logiki osób irracjonalnych, lecz znalezieniu sposobu, w jaki moýna by obie logiki poùàczyã - do tego wùaúnie potrzebna jest empatia. Ludzie w kaýdej grupie porozumiewajà siæ lepiej lub gorzej. Zawsze znajdziemy osoby trudniejsze od innych. Ogromnà zaletà zdolnoúci empatii jest to, ýe pomaga uciec z getta, którego mury sami wznieúliúmy. Róýnice nie powinny siæ staã trudnoúciami pod warunkiem, ýe:

• potraktujemy je z zaciekawieniem,
• poúwiæcimy trochæ czasu i wysiùku na ich analizæ i zrozumienie,
• skorzystamy z okazji, by móc spoglàdaã na úwiat z nowej perspektywy,
• zainwestujemy w tworzenie relacji interpersonalnych, rezygnujàc ze stereotypowego myúlenia,
• pozostaniemy przy wùasnym poczuciu celu i toýsamoúci.

Im trudniejsza wydaje nam siæ dana osoba, tym waýniejsza jest pierwsza zdolnoúã samookreúlenia i koncentracji, jeúli nasza empatia ma byã skuteczna. Osobami cierpiàcymi na skutek szoku kulturowego sà jedynie te, które nie majà dostatecznie silnej toýsamoúci, by móc bez przeszkód poznawaã toýsamoúã innych.

Empatia wobec siebie

Czy jesteú zastraszony przez samego siebie? Jeúli tak, moýliwe, ýe inni sà zastraszeni przez ciebie. Postawiwszy juý sobie pytanie, czy jesteú ofiarà, powinieneú teraz zapytaã: „Czy jestem przeúladowcà?”

Pomyúl o osobach, z którymi stykasz siæ na co dzieñ. Jak na ciebie reagujà? Czy podchodzà do ciebie spræýystym krokiem z wesoùym bùyskiem w oku? Czy moýe lækliwie ustæpujà ci z drogi, zasùaniajàc siæ waýnym spotkaniem na drugim koñcu korytarza, byle tylko nie wsiàúã z tobà do windy? Jaki naprawdæ jesteú? Przyjrzyj siæ sobie.

ROZWIJANIE UMIEJÆTNOÚCI

Ãwiczenie: Po drugiej stronie lustra

Dwa ostrzeýenia zdrowotne. Proszæ je traktowaã powaýnie!

1. To ãwiczenie moýe siæ okazaã bolesne. Jeúli wykonasz je sam, moýe ciæ wprawiã w przygnæbienie i wzbudziã læk. Jeúli ktoú bædzie ci towarzyszyù, moýe poznaã prawdæ, którà wolaùbyú zataiã.

2. Radzæ, ýebyúcie nie przechodzili na drugà stronæ lustra z matkà, byùym partnerem lub jakàkolwiek osobà, z którà wiàýe was jakieú traumatyczne przeýycie.

Celem ãwiczenia jest doúwiadczenie tego, w jaki sposób jesteú odbierany przez innych. Mam na myúli prawdziwy odbiór, a nie dziesiæciominutowà introspekcjæ z drinkiem w dùoni, po której wszystko wydaje siæ w jak najlepszym porzàdku.

1. Usiàdê tam, gdzie spotykasz innych, zwùaszcza tych, z którymi nie najlepiej ci siæ ukùada. Wybierz jednà z tych osób.

2. Poczuj siæ tak, jak zwykle czujesz siæ na jej widok. Kiedy to zrobisz, wyobraê sobie, ýe osoba ta siedzi obok ciebie. Wyobraê sobie szczegóùy: ubiór, sposób, w jaki siedzi, gùos, wyraz twarzy. Opisz jà sobie lub komuú, kto ci towarzyszy (jeúli jesteú sam, spróbuj siæ nagraã na taúmæ magnetofonowà).

3. Opisz tej osobie swoje reakcje: co o niej myúlisz? Jak czujesz siæ w jej towarzystwie? Jak reaguje na nià twoje ciaùo? Boisz siæ? Wilgotniejà ci dùonie? Zwróã uwagæ na wszystko i doúwiadcz tego jak najbardziej realnie. Jeýeli wyobraýenie sobie tego czùowieka trwa krócej niý dziesiæã minut, oszukujesz.

4. Kiedy twoje reakcje na tæ osobæ stanà siæ jasne, wstañ i strzàúnij je z siebie. Nastæpnie przejdê tam, gdzie - wedùug ciebie - miaùa siæ znajdowaã, i stañ siæ nià. Spróbuj siæ staã nià bez reszty.

5. Kiedy juý wyobrazisz sobie, jak to jest nià byã, sprawdê, jak czuje siæ podczas kontaktu z tobà. Teraz musisz sobie wyobraziã sposób, w jaki na nià patrzysz, siedzàc za biurkiem lub w fotelu. Tak jak poprzednio poúwiæã na to duýo czasu. Na poczàtku ci siæ nie uda, poniewaý twój biedny mózg nie od razu bædzie w stanie siæ przystosowaã i w pewnym momencie moýesz napotkaã opór.

6. Kiedy juý doúwiadczysz uczuã tej osoby w twojej obecnoúci, podsumuj, jak to jest nià byã, co jest dla niej waýne, czego siæ boi, czym jest dla niej kontakt z tobà. Gdy skoñczysz, wstañ i jeszcze raz siæ otrzàúnij, po czym odsuñ od siebie obie role.

7. Zaczerpnij gùæboko powietrza i daj sobie chwilæ na uspokojenie. Zadaj sobie nastæpujàce pytania:

Na czym polegajà zasadnicze róýnice pomiædzy tymi dwiema osobami?

Co pomogùoby je przezwyciæýyã?

Za pomocà jakich úrodków moýna by doprowadziã do tych zmian?

Jak powinna zareagowaã pierwsza osoba (ty!) na widok drugiej podczas kolejnego spotkania, aby poprawiã wzajemne relacje?

8. Gdy poúwiæcisz trochæ czasu na obiektywne spojrzenie na siebie i zwiàzek z tà osobà, wróã do punktu wyjúcia i z powrotem stañ siæ sobà. Teraz odtwórz jej obraz. Jak postrzegasz jà w tej chwili? Inaczej niý przedtem?

9. Jak juý to zrobisz, otrzàúnij siæ i znów stañ siæ drugà osobà. Jak zareaguje na widok twojego nowego zachowania? Sprawdê, doúwiadcz tego. Przechodzenie z jednej postaci w drugà i poznawanie ich punktu widzenia nie powinno ci juý sprawiaã ýadnych trudnoúci. Rób wiæc to dalej, aý bædziesz mógù wyciàgnàã z tego jakieú wnioski.

10. Kiedy bædziesz miaù dosyã, zakoñcz ãwiczenie.

Siùa i obrazowoúã tego ãwiczenia moýe ci siæ wydaã zdumiewajàca. Zdumiewajàca i przeraýajàca, poniewaý niezwykle ùatwo jest wyjúã poza granice osobowoúci. Rób to czæsto - a wùaúciwie zawsze, gdy bædziesz chciaù lepiej kogoú zrozumieã - a wkrótce nauczysz siæ doúwiadczaã tego nieúwiadomie i bez wysiùku w wypadku kaýdej osoby, którà spotkasz. Tak czynià osoby, które zgùæbiùy tajniki empatii.

Podsumowanie

Empatia to umiejætnoúã wczuwania siæ w úwiat myúli i uczuã innych. Umoýliwia:

unikanie szufladkowania innych,

zrozumienie mapy úwiata innych ludzi,

docenienie róýnic pomiædzy ludêmi.

Doskonal tæ umiejætnoúã, stawiajàc siæ w sytuacjach innych - zwùaszcza tych, których nie rozumiesz albo tych, którzy zdajà siæ ciebie baã.