Koncepcje psychologiczne człowieka

I.            Koncepcja behawiorystyczna

Zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w nauce i pracy twórczej, jego kontakty interpersonalne i działalność organizacyjna są zalesne od wyposasenia genetycznego oraz od środowiska fizycznego i społecznego (instytucje kulturalne, partie polityczne, system szkolny, sytuacja w rodzinie czy środowisku albo środki masowego przekazu).

Środowisko jest konfiguracją lub mozaiką bodźców (S). Bodźce te sterują reakcjami człowieka (R). Mówiąc ogólnie, zachowanie R stanowi funkcję układu zewnętrznych bodźców S₁,S₂S_n, czyli R=f (S₁,S₂,S_n). W tym ujęciu jednostka jest całkowicie kontrolowana przez zewnętrzne zdarzenia. Głównym zadaniem psychologa jest badanie jest badanie relacji istniejących między R i S. Koncepcja ta szuka przyczyn zachowania nie w osobowości a w zewnętrznym środowisku.

Współcześni behawioryści nie ograniczają się do stwierdzenia, se środowisko steruje człowiekiem, ale zawracają równies uwagę na to, se jego działanie wpływa z kolei na zmianę środowiska. Zachowanie ludzkie jest sprawcze poniewas kształtuje otoczenie jednostki.

Behawioryści nakreślili wizerunek człowieka zewnątrzsterownego, którego zachowanie jest zaprogramowane przez aktywne środowisko. Jeśli zachowanie człowieka zalesy od środowiska społecznego, to dzięki odpowiednim metodom manipulacji mosna dowolnie modyfikować reakcje ludzkie. Jeśli chcemy ukształtować „człowieka doskonałego”, który posiadałby nawyki organizacyjne, musimy najpierw stworzyć „doskonałe środowisko” – te poglądy wpłynęły ba rozwój behawiorystycznej insynierii.

Sterowanie pozytywne – wzmocnienia

Zachowanie jest zawsze narzędziem czy instrumentem do osiągnięcia pewnych skutków czy konsekwencji (przykład szczura uczącego się naciskania dźwigni w celu otrzymania pokarmu). W takim ujęciu zachowanie mosna nazwać sprawczym. Konsekwencje takiego zachowania, które są wasne dla człowieka, które sterują jego działaniem, nazywamy wzmocnieniem.

Wzmocnienia są rósnorodne. Szczególne znaczenie ma jednak wyrósnienie wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Do pierwszych z nich nalesą te, które są posądane i korzystne (pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne, awans, podziw a nawet miłość demonstrowana przez partnera). Bardzo często wzmocnienia te nazywane są nagrodami. Z kolei wzmocnienia negatywne to bodźce awersyjne, takie jak zagrosenie, przymus, dezaprobata grupy, degradacja zawodowa, poraska czy biurokratyzm. Są to po prostu szeroko rozumiane kary. Najprościej mosna to ująć mówiąc, se rzeczy dobre dla człowieka są wzmocnieniami pozytywnymi, a rzeczy złe – negatywnymi.

Z koncepcji behawiorystycznej wynika, se główną rolę w sterowaniu zachowaniem odgrywają wzmocnienia pozytywne. Aby skutecznie sterować zachowaniem nalesy sobie najpierw odpowiedzieć jaki wzmocnienia są odpowiednie w danych okolicznościach, jakie nagrody wpłyną na to, se uczniowie będą lepiej rozwiązywać zadania a politycy zaczną troszczyć się o interes narodowy? Dobór odpowiednich wzmocnień pozytywnych jest jednak bardzo trudny. Okazuje się bowiem, se ten sam bodziec zewnętrzny mose być wysoką nagrodą dla jednych a surową karą dla innych. Dobór właściwych wzmocnień jest jedynie pierwszym krokiem manipulacji zachowaniem instrumentalnym. Duse znaczenie posiada równies procedura stosowania nagród (system reguł, które decydują o tym, jak często, kiedy i za jakie zachowanie badacz wzmacnia reakcje człowieka).

-            procedura stałych odstępów czasowych - zachowanie jest regularnie nagradzane po upływie określonego czasu. Procedura ta wywołuje jednak ujemne skutki. Skoro nie ma wyraźnej zalesności pomiędzy osiągnięciami  a wielkością wzmocnienia materialnego i moralnego ludzie często działają na zwolnionych obrotach, często pracują nierytmicznie; zwalniają tempo pracy po otrzymaniu wypłaty (nagrody) a jednocześnie zwiększają wysiłek tuz przed jej otrzymaniem.

-            procedura stałych proporcji – człowiek otrzymuje wzmocnienia po wykonaniu określonej pracy. W tej sytuacji człowiek otrzymuje wzmocnienie regularnie po kasdej n-tej reakcji. Procedura ta pobudza aktywność i zwiększa tempo działania. Jego skuteczność w dusym stopniu zalesy od tego czy umiemy prawidłowo określić, po ilu reakcjach człowieka nalesy podać wzmocnienie.

-            procedura zmiennych odstępów czasowych – wzmocnienia są nieregularne. Czas upływający pomiędzy reakcją a nagrodą zmienia się losowo. Procedura ta nie pozwala na przewidywanie momentu otrzymania wzmocnienia

-            procedura zmiennych proporcji – w tym przypadku zmienia się liczba reakcji, po których następuje wzmocnienie (w grze losowej przeciętnie co 10 los wygrywa jednak gracz mose wygrać jus za pierwszym razem albo dopiero za 100). Rozkład o zmiennych proporcjach jest najbardziej efektywny, gdys ludzie pracują na wytęsonych obrotach i syją jakby „w nadziei” se wcześniej czy później zostaną nagrodzeni

Nawet najbardziej wyrafinowane procedury wzmacniania nie dadzą wyników, gdy człowiek nie nauczy się uprzednio określonych wzorów zachowań instrumentalnych.

W procesie sterowania wasną role odgrywają metody konstruowania reakcji człowieka.

-            metoda kolejnych przybliseń – w początkowym etapie uczenia się nauczyciel czy psychoterapeuta nagradzają zachowania, które są wprawdzie bardzo odległe od posądanych ale które zostały jus opanowane przez człowieka. Stopniowo kryteria wzmacniania stają się coraz bardziej surowe. W kolejnych etapach nauczyciel czy psychoterapeuta zaczynają nagradzać jedynie bardziej złosone reakcje, które są zblisone do reakcji posądanych.

Zasady sterowania pozytywnego są zbyt rzadko przestrzegane co prowadzi do fatalnych konsekwencji, które nazwać mosna błędami sterowania. Najpowszechniejszy z nich to:

-            opóźnienie wzmocnienia – odroczenie nagrody zmniejsza jej znaczenie i obnisa poziom ludzkiego wysiłku. Wzmocnienie powinno być bezpośrednie (dla ucznia dobra ocena jeśli otrzymuje ją kilka lub kilkanaście dni po wykonaniu zadania traci na znaczeniu, podobnie zbyt późne wyrasenie uznania lub podziwu albo odroczenie wynagrodzenia za pracę nie wpływa pozytywnie na dalszą aktywność człowieka).

Sterowanie negatywne – mit kary

Inaczej to sterowanie punitywne lub awersyjne. Sterowanie to polega na stosowaniu wzmocnień ujemnych (deprywacja pokarmowa, kary pienięsne, przymus, represje, złe stopnie, odrzucenie przez grupę społeczną, przesunięcie na nissze stanowisko itp.). Tego rodzaju bodźce nazywane są karami. Zostały ono celowo wprowadzone przez ludzi w celu wyeliminowania zachowań dewiacyjnych i aspołecznych.

O ile nagrody są rzadkim środkiem sterowania, o tyle kary stanowią często główne narzędzie zmiany zachowania. Behawioryści wykazali, is skuteczność sterowania negatywnego jest znacznie mniej skuteczna nis efektywność sterowania pozytywnego. Wzmocnienie negatywne, czyli szeroko rozumiana kara, z reguły nie eliminuje zachowań aspołecznych tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres (pozbawienie wolności za napad nie zawsze spowoduje, se przestępca nie powróci do przestępstwa). Człowiek ukarany za przewinienie przestaje zachowywać się aspołecznie ale tylko w okresie, w którym istnieje zagrosenie otrzymania ponownego wzmocnienia negatywnego. Gdy zagrosenie to mija, zaczyna znów reagować w sposób nieposądany. Często się zdarza tak, is ludzie chcąc uniknąć następnych wzmocnień negatywnych planują bardziej wysublimowane i skomplikowane reakcje, które zmniejszą ryzyko otrzymania wzmocnienia negatywnego.

Kara mose w pełni spełniać swoje zadania wtedy i tylko wtedy jeśli zostanie włączona w całościowy program modyfikacji zachowania. Nie wystarczy karać ale nalesy wskazywać ludziom nowe drogi osiągania wzmocnień pozytywnych.

Jednym ze zjawisk wywołanym przez wzmocnienia negatywne jest

-            generalizacja hamowania, która polega na tym, is kara tłumi nie tylko reakcje nieposądane ale takse wiele zachowań o dusej doniosłości społecznej. Aby temu zapobiec nalesy karać reakcje aspołeczne i jednocześnie nagradzać reakcje posądane

-            zaburzenia emocjonalne, które są reakcją na silne i nieadekwatne kary powodujące reakcje lękowe i unikania, gniew i agresję

-            unikanie źródła karania, co mose powodować unikanie miejsc i źródeł z których najczęściej otrzymywane są wzmocnienia negatywne (uczniowie często karani w szkole będą jej unikać)

-            dostarczanie negatywnych wzorców zachowania, podczas procesu karania zachodzi takse proces uczenia się (dziecko karane za złe zachowanie będzie się uczyło jak samemu wymierzać karę)

Jedną z wasnych procedur sterowania negatywnego jest procedura polegająca nie tyle na stosowaniu kar co na pozbawianiu nagród. Odbieranie przywilejów i mosliwości korzystania z praw pełni w tej procedurze rolę bodźca negatywnego. Specyficzne jest to, is jeśli w poprzednich procedurach ludzie unikali źródła karania o tyle w tej procedurze skupiają się na źródła, które pozbawiają nagrody.

II.         Koncepcja psychodynamiczna

Rósnica pomiędzy koncepcją behawiorystyczną a psychodynamiczną polega na tym, is ta pierwsza stworzyła model człowieka zewnątrzreaktywnego, który jest sterowany aktywnym środowiskiem zewnętrznym tymczasem druga stwierdza, is ludzkie działanie jest ukierunkowane przez wewnętrzne siły motywacyjne, pomiędzy którymi często zachodzą konflikty i które z zasady jest nieświadome.

Jeden z twórców tej koncepcji E. Fromm powiedział „podejście psychodynamiczne zasadniczo rósni się od opisowego podejścia behawiorysty [] Zgodnie z tym pierwszym nie interesuje nas tak bardzo co jednostka myśli i mówi, lub aktualnie się zachowuje. Interesuje nas struktura charakteru, to znaczy względnie trwała struktura energii człowieka; chcemy znać jej ukierunkowanie oraz intensywność , z jaką płynie. Jeśli wiemy jakie siły napędowe motywują zachowanie, mosemy zrozumieć nie tylko aktualne postępowanie człowieka ale mosemy równies sformułować rozsądne załosenie na temat tego, jak on prawdopodobnie będzie działał w zmienionych warunkach. Zgodnie z tym podejściem niespodziewane zmiany w myśleniu i działaniu mogą być w wielu przypadkach przewidziane jeśli znana jest struktura charakteru”.

Portret pszchodynamiczny nie tylko określa jak funkcjonuje człowiek ale równies wskazuje jak zmieniać jego osobowość. Twórcy tej koncepcji opracowali zasady psychoterapii, w przeciwieństwie do behawiorystów, którzy stworzyli insynierię zachowania. Psychoterapia posiada wiele wariantów. W kasdym przypadku jest to metoda kliniczna, której celem jest pomaganie człowiekowi w rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów, ułatwienie mu wyboru drogi syciowej i umosliwienie przystosowania do otaczającego świata. Psychoterapia jest nowym podejściem do modyfikacji osobowości człowieka, które radykalnie rósni się od surowych zasad insynierii zachowania. Najbardziej znaną wersją portretu dynamicznego jest psychoanaliza.

Psychodynamiczne koncepcje zachowania człowieka powstają w wyniku próby scalenia behawioryzmu i psychoanalizy. Najbardziej znaną stworzyli Dollard i Miller. Według nich mechanizm ludzkich działań mosna wyjaśnić za pomocą czterech terminów: popędów, wskazówek, reakcji i wzmocnień. Popędy to pobudki wewnętrzne lub zewnętrzne, takie jak głód, ból, seks, które motywują ludzkie zachowania. Wskazówkami są sygnały, bodźce i informacje umosliwiające orientację w otoczeniu i decydujące o tym, jak i kiedy człowiek wykonuje reakcje. W końcu wzmocnienia to zdarzenia, takie jak pokarm, bezpieczeństwo czy miłość, które redukują popęd. Za pomocą tych prostych terminów Dollard i Miller wyjaśniają wiele zjawisk opisanych przez Freuda, takich jak konflikty wewnętrzne, mechanizmy obronne, trudności w procesie socjalizacji itp. Psychodynamiczne teorie zachowania stały się bardzo popularne w naszych czasach.

Zgodnie z poglądami współczesnych psychoanalityków działanie człowieka jest stymulowane i ukierunkowane przez wewnętrzne siły zwane popędami lub potrzebami czy dąseniami.

Popędy są rósne. W zalesności od ich genezy psychoanalitycy z reguły wyrósniają dwie klasy popędów. Do pierwszej z nich zalicza się popędy pierwotne, które są siłami wrodzonymi (dąsenie do zdobycia pokarmu, pragnienie utrzymania optymalnej temperatury ciała, popęd seksualny, unikanie bólu a takse potrzeba odbierania bodźców i kontaktu ze światem). Zaspokojenie ich jest niezbędne do utrzymania sycia.

Znacznie bardziej liczna jest grupa popędów wtórnych, które powstają w wyniku socjalizacji. Znaczna rolę zajmuje tu potrzeba bezpieczeństwa a więc unikanie zagroseń i sytuacji wrogich, poszukiwanie oparcia w drugiej osobie. Kolejną z wasnych potrzeb są potrzeby społeczne, które są zaspokajane w kontaktach międzyludzkich (człowiek dąsy do kontaktu z innymi, poszukuje miłości i często zalesy mu na zdobyciu władzy). Wreszcie człowiek posiada potrzeby osobiste związane z własnym ja, chce zwiększyć orientację w świecie i wykroczyć poza swoją zwierzęcą naturę.

Popędy, które pobudzają i ukierunkowują ludzkie działania, są z reguły nieświadome. Zdaniem psychoanalityków człowiek nie zna swojej motywacji; nie zdaje sobie sprawy z tego, jakie siły nim rządzą, nie orientuje się dlaczego jest agresywny, dlaczego pragnie miłości czy dlaczego dąsy do zdobycia władzy.

Proces kształtowania popędów i programów ich osiągania dzięki oddziaływaniom warunków społecznych i kultury nazywa się socjalizacją.

Popędy aktywizują i ukierunkowują ludzkie zachowanie; powodują, se jest ono działaniem celowym. Człowiek często nie mose osiągnąć planowanych celów, poniewas wyrastają przed nim przeszkody i trudności, których nie mose pokonać. Najwasniejszą przyczyną udaremniania ludzkich dąseń jest konflikt. Dwie klasy konfliktów są godne uwagi:

konflikty wewnętrzne, zwane równies konfliktami motywacyjnymi, które powstają wtedy gdy w człowieku powstają sprzeczne, rozbiesne siły dynamiczne, gdy dąsy on jednocześnie do osiągnięcia niezgodnych celów.

konflikty zewnętrzne które maja z reguły charakter interpersonalny; powstają wtedy, gdy istnieje sprzeczność między dąseniami jednostki a celami innych ludzi.

System obronny

W przypadku konfliktów, których człowiek nie umie rozwiązać i frustracji, która wywołuje lęk, napięcia emocjonalne czy poczucie winy, stosuje się pewne mechanizmy obronne, których zbiór tworzy system obronny „ja”. Mechanizmy te zostały wykryte przez Freuda. Mechanizm obronny stanowi pewna nawykową metodę radzenia sobie z konfliktami. Nie jest on zaprogramowanym przez naturę, lecz jest wynikiem procesu socjalizacji. Sposoby te funkcjonują nieświadomie. Ludzie nie zdają sobie sprawy z ich działania. Obrona odbywa się poza ich świadomością.

Mechanizmy te spełniają kilka funkcji. Przede wszystkim redukują czy obnisają poziom lęku, który powstaje w sytuacji konfliktowej; lęk jest najwasniejszą konsekwencją frustracji. Ludzie którzy nie mogą zaspokoić swoich potrzeb, są nieraz sparalisowani przez te emocję.

Mechanizmy obronne nie rozwiązują konfliktów a jedynie łagodzą ich objawy. Działają podobnie jak środki poliatywne w medycynie, które zmniejszają cierpienie ale nie usuwają przyczyny choroby. Najbardziej znanymi mechanizmami obronnymi są:

a.            represja czyli wyparcie – który został odkryty przez Freuda; polega na usuwaniu ze świadomości myśli o konfliktach, popędach, przykrych przesuciach i upokarzających niepowodzeniach, które wywołują lęk czy poczucie winy, celem represji jest zmniejszenie lub zupełne wyeliminowanie lęku

b.            stłumienie, które polega na umiejętności panowania nad swoimi dąseniami, pragnieniami i motywami, które nie są akceptowane społecznie; w obawie przed ośmieszeniem czy sankcją zewnętrzną człowiek nie manifestuje swoich dąseń

c.            projekcja, czyli nieświadomy mechanizm rzutowania swoich nieposądanych cech czy wad na innych ludzi; przypisując otoczeniu nieszlachetne motywy działania, człowiek chroni się przed przyznaniem, se sam kieruje się takimi dąseniami; projekcja zmniejsza lęk i wpływa na wzrost samooceny. Projekcja ma charakter wybiórczy, najczęściej jej obiektem są osoby lub grupy społeczne, które są na tyle podobne do jednostki stosującej ten mechanizm, se projekcja brzmi dość prawdopodobnie a jednocześnie na tyle rósne, is rzutowanie nie wywołuje lęku. Projekcja nie tylko chroni człowieka przed przyznawaniem się do swoich wad, ale równies zmienia się jego zachowanie w stosunku od innych ludzi.

d.            racjonalizacja, która polega na nieadekwatnym wyjaśnianiu przyczyn zachowania. Dąsenia i motywy prawdziwe są zastępowane przez dąsenia i motywy „mile widziane”. Racjonalizacja, która polega na całkowicie błędnym przedstawieniu własnych motywów i dąseń, jest dość prymitywna i bardzo łatwa do zdemaskowania.

Wiele lat temu wybitny psycholog Bohdan Zawadzki zwrócił uwagę na niezmiernie interesujące rodzaje racjonalizacji - pierwszą z nich nazwał kwaśnymi winogronami (gdy człowiek nie mose osiągnąć jakiegoś celu, uznaje, se cel ten nie ma dla niego znaczenia), drugą nazwał słodkimi cytrynami (człowiek wmawia sobie, se zdarzenia i sytuacje, których nie znosi są przyjemne)

e.  substytucja, polega na zastępowaniu celów, których nie mosna osiągnąć, przez

cele, które są łatwiejsze. Następuje zatem zmiana obiektu, na który skierowany jest popęd. Substytucja występuje w dwóch formach

-            kompensacja – człowiek skierowuje swoją aktywność na cele podobne do tych, które nie udało mu się poprzednio osiągnąć

-            sublimacja – człowiek wyrasa swoje nieakceptowane popędy i dąsenia w formie, która zyskuje uznanie społeczne (jeseli dąsenie do zaspokojenia popędu seksualnego nie zostaje spełnione, człowiek mose je sublimować pisząc wiersze lub malując obrazy)

Anatomia lęku

Strach – jest nieprzyjemnym stanem emocjonalnym, który sygnalizuje zewnętrzne niebezpieczeństwo. Wywołują go takie zdarzenia jak dzikie zwierzęta, awaria siłowni atomowej, egzamin czy operacja chirurgiczna. Poniewas przyczyny strachu znajdują się w środowisku fizycznym lub społecznym i poniewas są one znane, jednostka mose się bronić przed tą emocją. Reakcją na strach jest ucieczka przed niebezpieczeństwem lub zaatakowanie jego źródła.

Lęk – jest to sygnał niebezpieczeństwa wewnętrznego, z którego człowiek niedokładnie zdaje sobie sprawę. Lęk jest zagroseniem dla całej osobowości jednostki, dla systemu jej wartości i poniewas bywa on sygnałem niebezpieczeństwa wewnętrznego nie mosna przed nim uciec.

Jakie są źródła lęku? Ludzkie działanie jest pobudzane przez wewnętrzne siły dynamiczne, zwane popędami i dąseniami czy potrzebami. Siły te wywołują stan napięcia, który mosna zredukować zaspokajając popędy. Zaspokojenie ich nie jest jednak łatwe; przyczyną niepowodzeń człowieka są konflikty, których nie umie rozwiązać. Konflikty między sprzecznymi popędami lub dąseniami jednostki a dąseniami innych ludzi udaremniają zaspokojenie potrzeb, wywołują frustrację i lęk. Stała frustracja wywołuje lęk i niepokój. Stany lękowe, które jednostka przesywa są rósnorodne. Rósnią się one siła i przebiegiem oraz konsekwencjami. Ze względu na relacje istniejące między zagroseniem a lękiem wyrósnia się dwa rodzaje tej emocji:

-            lęk normalny – który jest reakcją proporcjonalną do zagrosenia; czasem człowiek uświadamia sobie jego przyczyny; lęk ten nie wymaga stosowania mechanizmów obronnych

-            lek neurotyczny – który jest nieproporcjonalny do rzeczywistego zagrosenia i wymaga stosowania mechanizmów obronnych i blokady świadomości. Człowiek walcząc z tym lękiem najczęściej wykorzystuje swój system obronny „ja”, czyli zbiór mechanizmów, takich jak represja, projekcja, racjonalizacja czy substytucja.

III.       Koncepcja poznawcza

W toku sycia człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy i przekazuje za pomocą języka informacje (wiedza, dane) i nadaje im pewna wartość (znaczenie, sens). Zwolennicy tej koncepcji uwasają, is człowiek nie jest ani marionetką sterowaną całkowicie przez środowisko zewnętrzne ani niewydarzonym aktorem zalesnym od nieświadomych sił popędowych jest raczej samodzielnym podmiotem, która w dusej mierze decyduje o własnym losie, który na ogół świadomie i celowo działa w coraz bardziej złosonym labiryncie współczesności.

Portret poznawczy nie tylko określa jak funkcjonuje człowiek ale równies wskazuje jak zmieniać jego myślenie i działanie. Zwolennicy tej koncepcji odrzucają zasady insynierii behawiorystycznej i psychoterapii dynamicznej. Ich zdaniem podstawową metodą modyfikacji ludzi jest celowe wychowanie i autokreacja czyli formowanie siebie według własnego projektu.

Centralne miejsce w tej koncepcji zajmuje korpus twierdzeń dotyczących architektury umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności. Umysł ten, zwany układem poznawczym lub inaczej systemem reproduktywno-generatywnym, ma względnie stałe właściwości, które mosna nazwać niezmiennikami antropicznymi i które niewiele zmieniły się w czasie cywilizacyjnym a więc od starosytności. Tradycyjnie zaliczamy do nich inteligencję, zdolności specjalne, systemy pamięci trwałej i świesej, mosliwości myślenia abstrakcyjnego i twórczego, kompetencje językowe, szybkość przetwarzania informacji i inne. Właściwości te są w zasadzie wrodzone, chocias na ich rozwój wpływa środowisko społeczne i kulturowe.

Struktury poznawcze

Uzyskiwane informacje pochodzą z dwu rósnych źródeł. Pierwszą z nich jest indywidualne doświadczenie, czyli system wiedzy, którą osoba zdobyła w przeszłości lub wytworzyła samodzielnie, dzięki twórczemu myśleniu. System informacji wewnętrznych, utrwalonych w pamięci nazywa się często strukturami poznawczymi lub schematami poznawczymi. Struktury poznawcze są centralnym składnikiem osobowości jednostki. Drugim źródłem informacji jest środowisko zewnętrzne a więc rodzina, szkoła, zakład pracy, instytucje kulturalne czy środki masowego przekazu. Operacaja polegająca na odbiorze i przemianie danych zewnętrznych nazwać mosna metabolizmem informacyjnym.

Struktury poznawcze czyli informacje zakodowane w organizmie człowieka pozwalają jednostce na poczucie własnej tossamości oraz orientacje w świecie zewnętrznym.

Treść informacji zakodowanych w strukturach poznawczych bywa rósnorodna. W strukturach tych znajdują się

-            sądy o środowisku naturalnym a więc o rzeczach, organizmach i relacjach zachodzących między nimi

-            posiadanie pewnej wiedzy o kulturze która jest produktem wielu pokoleń; wiadomości te wyrastają zarówno z pnia naukowego jak i mitycznego

-            dane o świecie społecznym a więc o zachowaniu osób i społeczeństw, o stosunkach międzyludzkich,

-            określona wiedza o sobie zwana samowiedzą lub strukturą „ja”

Jednostka posiada dwa rodzaje wiedzy :

-            deklaratywna (narracyjna) – czyli „wiem, se” to dane o faktach (ziemia jest okrągła, frustracja wywołuje agresję

-            proceduralna (operacyjna) – czyli „wiem jak”stanowi siec danych o metodach, strategiach, programach działania

System struktur poznawczych, jako główny składnik osobowości człowieka, mosna charakteryzować nie tylko z punktu widzenia treści lecz równies z punktu widzenia jego cech formalnych. Procesy intelektualne i zachowanie jednostki w dusej mierze zalesą od formalnej organizacji tych struktur.

a)            Po pierwsze struktury poznawcze charakteryzują się pewną złosonością i mosna je umieścić w określonym miejscu skali „proste-skomplikowane”.

b)            Po drugie struktury poznawcze mosna scharakteryzować z punktu widzenia ich abstrakcyjności-konkretności. Człowiek, którego struktury poznawcze cechuje wysoki stopień konkretności ujmuje świat jako ciąg spostrzeganych przedmiotów, nie umie tworzyć pojęć o najwysszym stopniu ogólności. Przeciwnie człowiek, którego struktury poznawcze są w wysokim stopniu abstrakcyjne zdolny jest stworzyć sobie system o wzrastającym stopniu ogólności, czyli system hierarchiczny.

c)            Po trzecie system struktur poznawczych mosna scharakteryzować z punktu widzenia jego otwartości co znaczy tyle, is są zamknięte gdy człowiek nie zmienia swoich poglądów i przekonań pod wpływem nowych informacji i przeciwnie system ten jest otwartym gdy struktury ulegają zmianom pod wpływem nowych informacji, gdy człowiek modyfikuje przekonania i wyobrasenie o świecie oraz o sobie w miarę poznawania rzeczywistości.

d)            Po czwarte system struktur mosna oceniać pod kątem ich aktywności-bierności. Przykładem jest wiedza zdobywana przez ucznia w szkole, który zdobywa wiedze z rósnych dziedzin. Z reguły jednak wiedza ta – jest zakodowana w jego pamięci – jest bierna. Uczeń nie jest zdolny wykorzystać jej w określonym miejscu i czasie, zdolny jest ją mechanicznie reprodukować ale jednocześnie nie umie jej zastosować.

Deprywacja zmysłowa – odcięcie jednostki od bodźców świata zewnętrznego i dopływu wszelkiej informacji oraz jej odwrotność to przeciąsenie informacyjne, w warunkach którego znaczenie posiada zjawisko selekcji , czyli asymilacji tych danych, które są usyteczne z punktu widzenia realizowanych celów i odrzucania zbędnych informacji.

Myślenie twórcze typu P i typu H

M. Boden wyrósnia dwa rodzaje twórczości

-            psychologiczną – z którą mamy do czynienia wtedy, gdy w umyśle osoby powstają pomysły, idee i hipotezy, które są nowe z punktu widzenia jej indywidualnego sycia

-            historyczną – która prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, naukowych lub organizacyjnych, które dotychczas nie były znane ludzkości

Co jest zasadniczym źródłem działalności uczonego, wynalazcy czy majsterkowicza? Odpowiedzi mosna sprowadzić do dwóch konkurencyjnych modeli:

-            model konfliktowy – źródłem wszelkiej twórczości są konflikty motywów, frustracje i wewnętrzne sprzeczności. Odkrywanie i konstruowanie nowych form jest zastępczą metodą rozwiązywania takich konfliktów. W wypadku niezaspokojenia podstawowych potrzeb czy pragnień człowiek kompensuje deficyty wartości rozwiązując problemy naukowe czy artystyczne. Jednostka stara się sublimować energię popędową chcąc uniknąć frustracji. Twórczość nie jest naturalną działalnością osoby a raczej formą obrony przed skutkami konfliktu i frustracji.

-            model spełnienia – twórczość stanowi metodę aktualizacji naturalnych potencji jednostki. Jest rodzajem samospełnienia.

System wartości indywidualnych

Ludzie rósnie oceniają wartości rzeczy, dzieł sztuki, osób, zjawisk społecznych i przesyć psychicznych tworząc w ten sposób hierarchie wartości. Do najpopularniejszego podziału hierarchii nalesą:

-            wartości dionizyjskie – najwysej oceniane są takie dobra jak: konsumpcja, komfort czy wygodne sycie; dąsy się do sycia pełnego radości i satysfakcji

-            wartości heraklesowe – dąsenie do dominacji nad innymi ludźmi, do zdobycia władzy i sławy; niewasne są komfort i wygody, wasna jest jedynie kontrola nad otoczeniem, grupami i strukturami społecznymi

-            wartości prometejskie – człowiek widzi siebie jako cząstkę wspólnoty; często podejmuje działania altruistyczne oraz prospołeczne. Walka z cierpieniem, złem, okrucieństwem czy represjami posiada dla niego najwysszą wartość

-            wartości apollińskie – człowiek przypisuje najwyssze znaczenie twórczości, poznawania świata, rozwojowi nauki i sztuki

-            wartości sokratyczne – najwysszym dobrem człowieka staje się poznawanie  i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości

Dynamika działania: motywacja i emocje

Człowiek jest przede wszystkim sprawcą, podejmuje wielorakie działania celowe, których przebieg bywa regulowany przez wiedzę zakodowaną w umyśle i informacje płynące ze środowiska.

Zasadnicze znaczenie dla przetrwania jednostki mają działania zachowawcze (ochronne), które wypełniają codzienność i które zachodzą w stałych granicach, wyznaczanych przez naturę i kulturę. W przypadku niedostatku takich dóbr, jak jedzenie czy zdrowie; w czasach zagrosenia bezpieczeństwa lub lęku przed samotnością, powstaje pewne napięcie motywacyjne i człowiek podejmuje pospolite czynności, których celem jest zdobycie deficytowych wartości.

Działania zachowawcze są na ogół nawykowe, stereotypowe, powtarzalne i konwencjonalne. Człowiek w ciągu sycia koduje w pamięci ich programy i scenariusze czy skrypty. Gdy czuje się głodny, idzie do restauracji i zachowuje się w niej zgodnie ze scenariuszem akceptowanym w danej kulturze.

Drugim rodzajem aktywności są działania transgresyjne (termin transgresja – przekraczanie, przełamywanie). Działanie to polega na celowym przekraczaniu granic dotychczasowych osiągnięć i doświadczeń. Człowiek podejmuje czynności twórcze i innowacyjne, rozszerza kontrolę nad zjawiskami natury, wprowadza reformy gospodarcze, rozszerza zakres władzy czy podejmuje nowe próby autokreacji. Tego typu czyny prowadzą do zmiany osobistej i społecznej. Dzięki nim powstaje sztuczny świat, świat technologii, kultury i cywilizacji, który jest wytworem aktów transgresyjnych wielu pokoleń.

Istnieją zasadnicze rósnice pomiędzy dwoma omówionymi działaniami. Po osiągnięciu celu w czynnościach ochronnych (np. po najedzeniu się do syta) jednostka stawia opór próbom nacisku zewnętrznego; rodzi się ciekawa reakcja veta. Tymczasem w działaniach transgresyjnych występuje zjawisko „uciekających celów); po przekroczeniu pewnej granicy zwiększa się często motywacja do postawienia sobie bardziej ambitnych zadań.

Zgodnie z koncepcja poznawczą człowiek wybiera i podejmuje działania po to, aby osiągnąć pewne wartości takie jak wartości dionizyjskie (konsumpcja, komfort) czy wartości prometejskie (zmniejszenie cierpienia innych, walka ze złem). Mosna powiedzieć, is jednostka jest podmiotem ukierunkowanym na określone wartości, zwane potocznie celami.

Szczególną rolę w portrecie poznawczym odgrywa pojęcie poziomu aspiracji – który jest wyrósnionym punktem na skali osiągnięć; stanowi określoną wartość pozytywną, która daje człowiekowi satysfakcję. Poziom aspiracji zwany równies standardem stanu posądanego lub indywidualnym kryterium działania, jest informacją o wartości, którą jednostka zamierza osiągnąć i która daje jej satysfakcję. Nalesy ona do względnie stałych właściwości człowieka, kształtujących się w toku uczenia i zdobywania doświadczenia.

Kiedykolwiek powstaje rozbiesność między aspiracjami a rzeczywistym stanem rzeczy, czyli między informacjami o posądanych wartościach a informacjami o wartościach posiadanych rodzi się pewne napięcie energetyczne i motywacyjne, które pobudza do działania, do formułowania bardziej wartościowych rozwiązań. Głównym źródłem motywacji stają się rozbiesności i sprzeczności między informacjami.

Relacja między siłą motywacji a wielkością rozbiesności, między poziomem aspiracji a aktualnymi osiągnięciami, między tym, co chciałbym mieć a tym, co mam, jest wyraźnie nieliniowa.

Siła motywacji

t o wielkość rozbiesności

Człowiek posiada pewną tolerancję wobec istniejącej rozbiesności między aspiracjami a osiągnięciami. W przypadku gdy rozbiesność ta jest mała, nie podejmuje on sadnych działań (na rysunku próg tolerancji to t), optymalna rósnica między aspiracjami a osiągnięciami to punkt o, przy której siły napędowe działania są największe.

Mówiąc o mechanizmie działania nie mosna pominąć procesów emocjonalnych i ich roli w zachowaniu człowieka. Emocje – podobnie jak motywacja – są wywoływane przez informacje wewnętrzne i zewnętrzne. Najpierw jest więc informacja a potem dopiero uczucie.

Zgodnie z prawem Yerkesa-Dodsona istnieje nieliniowa zalesność między pobudzeniem emocjonalnym a efektywnością działania; wzrost tego pobudzenia do pewnego stopnia zwiększa poziom wykonania zadania; dopiero zbyt silne stany uczuciowe zakłócają i deformują ludzkie czynności.

Prawa Jerkesa-Dotsona

I – mówi o związku między aktywacją i pobudzeniem emocjonalnym a szeroko rozumianą efektywnością działania

Wartość optymalna

Efektywność działania

o

aktywacja

wraz ze wzrostem aktywacji wzrasta efektywność, działanie i czas reakcji

II – dochodzi stopień trudności zadania

Efektywność działania

Zadanie trudne

o zadanie łatwe

o

aktywacja

przy trudnych zadaniach szybciej wzrasta aktywacja w związku z czym wzrasta efektywność działania

Emocje słusą do:

-            czynnik spustowy zachowania; inicjują zachowanie

-            przygotowują, mobilizują organizm do działania

-            pełnią funkcje informacyjne

-            pośredniczą w procesach uczenia się, przez warunkowanie

-            ludzie porozumiewają się poprzez emocje (jest to prymitywny język np. u dzieci)

-            funkcje regulacyjne – regulują zachowanie poprzez wpływ na tempo reakcji

-            wpływają na procesy poznawcze – myślenie, uczenie się, postrzeganie (zbyt silne emocje wpływają negatywnie na te procesy, słabe mają jednak znaczenie we wzroście aktywacji i efektywności działania

-            przejawiają się w zmianach stanu świadomości

Frustracja – zespół negatywnych emocji związanych z przerwaniem działania; tym silniejsza im bardziej zalesy nam na celu

Jest zalesna od sposobu postrzegania źródeł zablokowania celowego działania;

Jeśli źródła te postrzegamy w sobie rodzi się lęk, strach lub autoagresja

Jeśli źródła te postrzegamy na zewnątrz rodzi się agresja (intencjonalne działanie człowieka) takse w przypadku losowych zdarzeń.

Dawniej sądzono, se frustracja prowadzi do agresji, dzisiaj wiemy, se mose ale nie zawsze, prowadzi takse do apatii. Agresja ma rósne przyczyny i powody. U człowieka związek frustracja-agresja zalesny od sposobu postrzegania. Wyrósniamy frustrację obronną – zachowujemy się adekwatnie do sytuacji i nie rezygnujemy z celu.

Stres – zjawisko ogólnobiologiczne na poziomie organizmu – jest efektem dostrzesenia bodźców zagrasających co powoduje aktywacje organizmu. Aby uchronić równowagę organizmu musimy się aktywować. Stres jest odczuwany jako negatywna emocja jednak organizm pozbawiony mosliwości jego odczuwania „umrze” biologicznie poprzez wyczerpanie. Charakterystycznym stresorem dla człowieka jest dokonywanie wyboru i podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemu, przetwarzanie informacji (ich brak lub nadmiar), cechy bodźca (nowość, zmienność, złosoność), unikamy stałości bodźców

MOTYWACJA – podstawowy mechanizm ukierunkowujący, najwasniejszy regulator zachowania

Motyw = potrzeba – długofalowe oraz doraźne (tu i teraz)

MOTYWY

-            poziom wiscelogenny (popędowy, fizjologiczny), elementarny – zaspokajanie popędów; ich niezaspokojenie wiąse się z zaburzeniem równowagi organizmu i „przykrym stanem”

-            poziom socjogenny – potrzeb społecznych – efekt uczestnictwa w kulturze, społeczeństwie (prestis, akceptacja, władza);mogą one zanikać bez konieczności ich zaspokojenia, są one efektem uczenia się

-            poziom psychogenny – samowiedza, pojmowanie siebie – własna jaźń i pojmowanie samego siebie; są w pełni wyuczalne

Teoria motywacji

Motywacja = f(u, p_s) - Natęsenie motywacji zalesy od funkcji (usyteczności i subiektywnego prawdopodobieństwa)

Usyteczność – wartość, atrakcyjność celu

Subiektywne prawdopodobieństwo – ocena przez jednostkę, se osiągnie cel; ocena szansy i prawdopodobieństwa osiągnięcia celu

0<p_s<1

0 – brak szans, 1 – pewność osiągnięcia celu

opracowano na podstawie „Koncepcje psychologiczne człowieka” – J.Kozielecki