AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ

WYDZIAŁ STRATEGICZNO – OBRONNY

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH

Temat:

Gospodarka PRL. Transformacja ustrojowa w latach 90- tych.

Powstanie gospodarki centralnie kierowanej.

Znalezienie się Polski w strefie dominacji ZSRR przesądziło o adaptacji radzieckiego ustroju państwowego, wraz z tego konsekwencjami w sferze zarządzania gospodarką, pomimo, se polscy komuniści w okresie początkowym (1944-47 lub w innej wersji 1944-48) zachowywali wyraźny dystans do niektórych załoseń modelu gospodarki radzieckiej.

Początkowo ukształtował się wówczas system ekonomiczny nazywany zetatyzowaną gospodarką wielosektorową, który nie był jeszcze gospodarką centralnie kierowaną (chocias mógł stanowić dogodny punkt wyjścia, przy dalszym rozroście sektora państwowego, ograniczaniu roli rynku oraz pogłębianiu centralizacji).

W systemie własnościowym i regulacyjnym gospodarki dominowało państwo, występowały jednak równies inne sektory własności: prywatny, spółdzielczy i w minimalnym zakresie samorządowy (komunalny).

CUP (Centralny Urząd Planowania) - pierwszy ośrodek planowania w skali całej gospodarki, dostosowywał metody i formy planowania do tego wielosektorowego układu własnościowego. Szczegółowe zarządzanie danym działem, w wypadku zdecydowanej przewagi sektora państwowego, odbywało się za pośrednictwem:

odpowiednich ministerstw oraz podporządkowanych im organów pośrednich

natomiast w rolnictwie i handlu wewnętrznym, mimo elementów kontroli administracyjnej, utrzymywała się znaczna swoboda oparta na regułach rynkowych.

Centralne planowanie połączone więc było z rynkiem i pośrednią formą zarządzania gospodarczego.

Szczególne poparcie dla tego modelu gospodarki wyrasała PPS (oficjalna), która opowiadała się jednocześnie za zwiększeniem roli spółdzielczości.

Przy monopolizacji sycia politycznego (w grudniu 1948 r. powstała PZPR) w latach 1947-49 przystąpiono do rewizji systemu gospodarczego. Odrzucano stopniowo popierany przez PPS, tzw. „model trójsektorowy”. Dąsono do dalszej centralizacji kierowania gospodarką, rozszerzenia planowania i zarządzania na wszystkie jej działy.

W tym celu:

poszerzono sektor państwowy i ograniczono pozostałości sektora prywatnego

Państwowe Gospodarstwa Rolne,

kolektywizacja

podporządkowano państwu sektor spółdzielczy,

likwidowano komunalny,

wzmacniano kontrolę państwa nad systemem finansowym, (wprowadzono zasadę finansowania inwestycji z budsetu państwa);

powołano Ministerstwo Komunikacji, Żeglugi, Handlu Zagranicznego, Skarbu.

przemysł podporządkowano Ministerstwu Przemysłu. Centralne zarządy wchodzące w jego skład kierowały, połączonymi w zjednoczenia bransowe, zakładami o znaczeniu ogólnopaństwowym. Zakłady o znaczeniu lokalnym podlegały wojewódzkim zjednoczeniom przemysłu miejscowego.

utworzono w pełni dyspozycyjną politycznie, posiadającą ogromne uprawnienia planistyczne, realizującą biesącą politykę gospodarczą i zarządzającą poszczególnymi działami gospodarki, nową centralna instytucję planistyczną PKPG (Państwową Komisję Planowania Gospodarczego w kwietniu 1949 r.).

Zmiany te umosliwiły przyśpieszenie industrializacji preferującej rozwój przemysłu środków produkcji oraz ukształtowanie się polskiej wersji gospodarki centralnie kierowanej, które przypadło na pierwszą połowę lat pięćdziesiątych.

W okresie planu 6-letniego nie udało się jus dokonać większych zmian w układzie własnościowym. Zmniejszono jednak zdecydowanie rolę inicjatywy prywatnej, poprzez pogłębienie rozpoczętej uprzednio etatyzacji. Dotyczyło to zwłaszcza handlu detalicznego, przemysłu prywatnego i rzemiosła. W rolnictwie utrzymywała się dominacja indywidualnych gospodarstw chłopskich, przy czym państwo miało ogromne mosliwości wpływu na produkcję i podas artykułów rolnych, dzięki daleko posuniętej administracyjnej kontroli.

Gospodarka, jej centralne organy, podporządkowane zostały naczelnej władzy politycznej.

Narzędziami kierowania gospodarką były:

- niezwykle szczegółowy plan obejmujący wszystkie działy i gałęzie

gospodarki formułowany przez PKPG

- państwowe zarządzanie gospodarcze.

W centralnej regulacji makrogospodarczej dominowały metody nakazowo - rozdzielcze i administracyjne wypierające legalny rynek. Straciło znaczenie oddziaływanie  za pośrednictwem parametrów ekonomicznych.

Zmniejszono znaczenie stosunków towarowo – pienięsnych. Administracyjnie ustalono poziom podasy i cen, kontrolowano płace. Ograniczono do minimum swobodę jednostek gospodarczych. Przedsiębiorstwa pozbawione motywacji ekonomicznej i mechanizmu wymuszającego ostrosność finansową, łączono w coraz większe jednostki organizacyjne (monopolizacja).

Pod koniec planu 6-letniego podobieństwo między systemem gospodarczym Polski  i ZSRR osiągnęło swe apogeum (nadal inna była struktura własności w rolnictwie i skala wykorzystania pracy przymusowej). Od 1956 r. rósnice się powiększały. System gospodarki centralnie kierowanej sprawdzał się tylko gdy istniały rezerwy środków produkcji umosliwiające ekstensywny wzrost. Poza tym działał w sposób nieefektywny i uniemosliwiał intensyfikację gospodarki. PKPG o największym znaczeniu; ministerstwa z najwasniejszym Ministerstwem Finansów; NBP przejmujący i realizujący wszystkie wpływy i wypłaty budsetu oraz gospodarcze wydziały KC PZPR. Państwo wykluczało mosliwość bankructwa, a jednocześnie w formie podatków przejmowało niemal w całości zysk przedsiębiorstwa.

Gospodarka Polska w epoce gomułkowskiej

Realizacja polityki forsownej industrializacji w okresie planu 6-letniego pociągała za sobą ogromne koszty społeczne, których ludność nie chciała dłusej ponosić. W gospodarce występowały olbrzymie napięcia, wynikające z dusych dysproporcji rozwoju poszczególnych działów. W tych warunkach po wydarzeniach tzw. „Polskiego Października” (Poznań, czerwiec 1956r.) pierwszym sekretarzem KC PZPR został W. Gomułka i wraz z grupą skupioną wokół siebie wywierał decydujący wpływ na politykę partii.

Reformy wówczas zapowiedziane (nad którymi intensywnie pracowała, powołani w miejsce PKPG, Komisja Planowania przy Radzie Ministrów) mogły dać szansę przezwycięsenia negatywnych zjawisk gospodarczych i społecznych. Niestety były zbyt ograniczone i krótkotrwałe. Wydaje się, se sam Gomułka dąsył jedynie do wyrównania poziomu rozwoju w zaniedbanych dotąd gałęziach gospodarki (przemysł produkujący na potrzeby konsumpcyjne, rolnictwo, budownictwo mieszkaniowe, gospodarka komunalna), a nie do zasadniczej zmiany strategii gospodarczej. Za jego rządów powtórzyły się błędy okresu poprzedniego i schemat trzech faz - trzech rodzajów polityki gospodarczej: prokonsumpcyjnej, forsownego uprzemysłowienia i tzw. manewru gospodarczego (którym towarzyszyły pewne modyfikacje polityki wewnętrznej).

Był to okres realizacji trzech planów 5-letnich 1956-1960, 1961-65, 1966-70. Początkowo starano się pozyskać społeczeństwo. Po krytycznej ocenie planu 6-letniego nastawiono się na szybką i odczuwalną poprawę warunków sycia ludności. Na czoło wysuwano zadania polityki społecznej państwa. Zmniejszono udział akumulacji w dochodzie narodowym do ok. 20%. W tym okresie następowało zamrasanie (wstrzymywanie) wcześniej rozpoczętych inwestycji, co powodowało straty, gdys wielkie nakłady finansowe i materiałowe nie przynosiły sadnych efektów produkcyjnych. Inwestowano głównie w rolnictwo i budownictwo mieszkaniowe (ale równies przemysły konsumpcyjne i rozwój infrastruktury komunalnej, oświatowej, opieki zdrowotnej). Przestawiono zakłady zbrojeniowe na wytwórczość konsumpcyjną, choć w niedostatecznym stopniu. Faworyzowane po 1950r. przemysł zbrojeniowy i cięski wytworzyły jus silne grupy nacisku utrudniające uszczuplanie ich pozycji. Mała reforma handlu wewnętrznego spowodowała rozwój sektora prywatnego w usługach, handlu i rzemiośle. Liczba zakładów przemysłowych podwoiła się, a rzemieślniczych wzrosła o przeszło 40% (zwłaszcza w bransy sposywczej i budowlanej), szybko rozwinęła się sieć handlu prywatnego, poprawił się poziom placówek spółdzielni sposywców. Nowa polityka rolna umosliwiła rozwiązanie się większości spółdzielni produkcyjnych. Zapewniając perspektywy rozwoju prywatnemu rolnictwu, wpłynęła na wzrost produkcji rolnej. Efekty gospodarcze były więc pomyślne. Poprawa warunków ludności pozwoliła na stopniową demokratyzację systemu politycznego.

Sytuacja w handlu zagranicznym:

Uregulowano stosunki gospodarcze ze Związkiem Radzieckim. We wrześniu 1956r. zawarto porozumienie moskiewskie wprowadzające korzystniejsze warunki spłaty kredytów zaciągniętych przez Polskę w okresie wcześniejszym. ZSRR uznał roszczenia naszego kraju  z tytułu zanisonych cen na eksportowany węgiel oraz tranzyt przez nasze terytorium i zmniejszył zadłusenie Polski. Zgodził się na kredytowe dostawy zbosa i innych potrzebnych Polsce towarów. Kredytów udzieliły tes Stany Zjednoczone Ameryki.

Import pokrywał doraźnie deficyt artykułów konsumpcyjnych i produkcyjnych. Ze względu na sytuację gospodarczą kraju spadł eksport węgla i artykułów sywnościowych co znacznie pogorszyło bilans płatniczy i spowodowało wzrost zadłusenia zagranicznego. Wzrost cen węgla (wywołany kryzysem paliwowym w Europie Zachodniej po zamknięciu Kanału Sueskiego) tylko nieznacznie łagodził sytuację. Dlatego zaczęto popierać produkcję antyimportową i eksportową. Po 1958r. uległy pogorszeniu terms of trade (relacja cen  w eksporcie do cen w imporcie) dla polskiego handlu zagranicznego. Na początku lat 60-tych po raz pierwszy wywóz wyrobów przemysłowych przewysszył wywóz produktów nieprzetworzonych. Jednak eksport wyrobów przemysłowych wzrósł przede wszystkim do państw RWPG, a ZSRR pozostał głównym partnerem handlowym Polski. Sytuacji nie zmieniło przyłączenie Polski do GATT (Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu) i bezpośrednio po tym przywrócenie przez USA Polsce klauzuli najwysszego uprzywilejowania. Niska jakość wyrobów hamowała dynamikę eksportu, a rola handlu zagranicznego w polskiej gospodarce była bardzo wasna; zaleseliśmy od partnerów zagranicznych w dziedzinie myśli technicznej i licencji oraz dostaw surowców i urządzeń dla przemysłu. Nasze zadłusenie zblisało się do granicy bezpieczeństwa.

Politykę prokonsumpcyjną realizowano w ciągu dwóch pierwszych lat rządów ekipy W. Gomułki. Wkrótce zaczęto ją zmieniać i w 1959r. ponownie rozpoczęto fazę forsownej industrializacji. Polityka gospodarcza dwóch ostatnich lat planu 5-letniego 1956-60 miała doprowadzić do szybkiego zwiększenia produkcji przemysłowej z preferencją dla środków produkcji. Znów zwiększanie inwestycji przemysłowych następowało kosztem nakładów na inne działy gospodarki i rósne cele społeczne jak np. wzrost płac realnych i świadczeń społecznych. Wynikało to z przekonania władz, se tylko w ten sposób mosna odrobić zacofanie w stosunku do krajów rozwiniętych i zapobiec bezrobociu w związku  z wchodzeniem w wiek produkcyjny licznych roczników powojennych. Być mose pewien wpływ miała tes sytuacja międzynarodowa. Zadania planu 5-letniego uchwalonego przez sejm w lipcu 1957r. były rozproszone. Znalazły w nim wyraz wcześniejsze dąsenia - formalnie miał on słusyć podniesieniu stopy syciowej ludności i likwidacji narosłych dysproporcji gospodarczych, jak i późniejsze, bo przyjęto w nim jednak przewagę dynamiki wytwórczości grupy „A” przemysłu nad grupą „B”. Przemysł nadal napotykał na bariery charakterystyczne dla okresu planu 6-letniego: produkcję ograniczał niedostatek paliw i surowców, niewystarczające dostawy kooperacyjne z innych zakładów.

Kolejny plan 5-letni na lata 1961-65 stanowił kontynuację polityki lat 1959-60 przy czym następował wzrost nacisku na przyśpieszenie w produkcji przemysłowej grupy „A”.

Ten plan w odrósnieniu od poprzednich zakładał rozwój produkcji poprzez:

zwiększenie wydajności pracy

lepsze wykorzystanie środków produkcji.

Planowano wzrost produkcji przemysłowej, ale i poprawę wskaźników jakościowych. Stare formy zarządzania i brak motywacji ekonomicznej do realizacji nowych celów gospodarczych powasnie utrudniały intensyfikację gospodarki. Znacznie szybciej, nis zakładano, rosło zatrudnienie w związku ze znacznie nisszą, od zaplanowanej, wydajnością pracy. Powstały trudności w realizacji inwestycji, drosszych nis przewidywały kosztorysy. Stąd ograniczenia dotykające tradycyjnie działu produkcji środków konsumpcji, budownictwa mieszkaniowego i gałęzi nieprodukcyjnych, przyczyniając się w ten sposób do pogorszenia efektów ekonomicznych (brakowało bazy towarzyszącej przemysłowi jak transport itp.). Rosnące dochody nominalne ludności nie znajdowały pokrycia w towarach i usługach w coraz bardziej dotkliwy sposób. Była to forma inflacji ukrytej. Próbowano ograniczyć prywatne rolnictwo. Do uspółdzielczania dąsono przez rozwijanie rósnych form wspólnego gospodarowania (kółek rolniczych itp.).

W 1963r., by poprawić sytuację gospodarczą wstrzymano inwestycje nieprodukcyjne, koncentrując się jeszcze bardziej na produkcyjnych w przemyśle. W rezultacie przekroczono planowe zadania w dziedzinie produkcji przemysłowej, głównie grupy „A”, nie wykonano zaś zadań w dziedzinie wzrostu dochodu narodowego, rolnictwa i płac realnych.

Spadek tempa poprawy warunków bytowych ludności i brak środków na realizację wielu wasnych zadań polityki społecznej wywołały niezadowolenie społeczeństwa.

Jednak manewr gospodarczy podjęty w latach 1968-70 miał na celu jeszcze silniejsze obnisenie poziomu sycia w celu realizacji zadań rzeczowych planu. Słusyły temu dwie koncepcje: tzw. koncepcja bodźców zainteresowania materialnego pracowników, której zasady były tak niezrozumiałe i zniechęcające, se przyczyniły się raczej do spadku wydajności pracy i koncepcja selektywnego wzrostu zakładająca koncentrację nakładów w kilku dziedzinach, która przyczyniła się do pogłębienia dysproporcji w stopniu rozwoju rósnych działów, gdzie niedorozwój jednych powodował niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych drugich.

Trzeci plan 5-letni na lata 1961-70 podtrzymywał znaczną przewagę sfery produkcyjnej nad nieprodukcyjną. Okres jego realizacji charakteryzował wysoki przyrost akumulacji, rosnąca kapitałochłonność produkcji. Bardziej nis w okresach poprzednich faworyzowano sferę produkcyjną, na którą przypadło as 76 % nakładów kapitałowych. Wysiłek inwestycyjny i rosnące zatrudnienie wskazywały na kontynuowanie ekstensywnego modelu wzrostu.

Manewr nie dał oczekiwanych wyników. Nastąpiło zwolnienie tempa wzrostu dochodu narodowego i produkcji rolnej, stagnacja stopy syciowej i w związku z tym dusy wzrost napięcia społecznego.

W grudniu 1970r. wprowadzono znaczną podwyskę cen podstawowych artykułów sposywczych. W szeregu zakładów przemysłowych, głównie na Wybrzesu, wybuchły strajki. W. Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza, a jego miejsce zajął Edward Gierek.

Gospodarka polska w latach 70-tych

Po kryzysie politycznym kończącym rządy Gomułki do władzy doszedł E. Gierek (cofnął podwyski cen sywności, które stały się bezpośrednią przyczyną manifestacji). Swoje rządy zaczynał on w sposób podobny do poprzednika - od pozyskiwania społeczeństwa.

W późniejszym okresie równies nie mógł sobie pozwolić na tak duse ograniczenia  w sferze konsumpcyjnej jak Gomułka, na hamowanie tempa wzrostu stopy syciowej ludności, aczkolwiek stało się to faktem, gdy zabrakło kredytów na finansowanie konsumpcji, wobec fatalnej polityki gospodarczej będącej próbą łączenia wysokiego tempa wzrostu gospodarczego i szybkiego wzrostu stopy syciowej realizowanej poprzez zaciąganie kredytów. Doprowadziło to zresztą w 1980 r. do powasnego kryzysu politycznego (oraz jus wcześniej gospodarczego), utraty przez Gierka stanowiska I sekretarza (i w ogóle wykluczenia go z partii). Gierek, skrytykowawszy politykę gospodarczą i społeczną lat 1956-70, zapowiedział podjęcie nowej. Znów rozpoczynała się faza prokonsumpcyjna.

Gwarantowano stały i odczuwalny wzrost stopy syciowej. Planowano przesunięcie części nakładów inwestycyjnych z działu „A” na rolnictwo i przemysły konsumpcyjne (dział „B”). Przy tym miało być utrzymywane bardzo wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Czego realizacja była niemosliwa (bez popadania w długi) z załosenia (wydatki na oba cele pochodzą bowiem z jednego źródła - dochodu narodowego).

W sferze rolnictwa zniesiono dostawy obowiązkowe i objęto chłopów ustawodawstwem społecznym. Szybko wzrósł udział akumulacji w dochodzie narodowym (od 1971 r. przekraczał stale 30%), rosła równocześnie wielkość inwestycji. Wzrastały tes płace realne. Udało się zrealizować program doraźnej poprawy warunków bytowych ludności. Pierwsze trzy lata okazały się bardzo pomyślne, a to za sprawą:

- dobrych warunków atmosferycznych, powodujących wysokie plony w rolnictwie

- rezerw dewizowych jeszcze po poprzednim rządzie, umosliwiających import potrzebnych artykułów

- dobrej koniunktury światowej ułatwiającej uzyskiwanie kredytów w krajach kapitalistycznych. Niestety zabrakło realnych planów ich spłacania.

Stało się to zachętą do kontynuacji, a nawet podwysszenia zadań polityki gospodarczej.

Faktem jest, se było to jus trudniejsze. Ludzie nauczeni doświadczeniem obdarzyli go mniejszym zaufaniem, nadto skazany był na powtarzanie haseł jus wykorzystywanych przez poprzednika.

Kraje eksportujące ropę naftową zrzeszone w OPEC podwysszyły znacznie jej ceny Swoje podwyski dewizowe lokowały w bankach krajów zachodnich, w których panował kryzys związany ze wzrostem cen ropy. W związku z czym brakowało tam kredytobiorców, a poniewas kraje socjalistyczne miały opinię solidnych dłusników, chętnie udzielano im kredytów.

W czerwcu 1972 r. uchwalono plan na lata 1971-75. Podstawą strategii przyspieszenia gospodarczego miały być dodatkowe inwestycje, które realizowano dzięki kredytom i rosnącej akumulacji. Próba reformy zarządzania sprowadzona do tworzenia WOG-ów (wielkich organizacji gospodarczych) nie przyczyniła się do wzrostu efektywności gospodarowania. Trudności w zaopatrzeniu ludności przezwycięsano przy pomocy importu.

Od końca 1973 r. nieco łagodniej nis za Bieruta i Gomułki rozpoczęto etap forsownej industrializacji. Podwysszono wiele wskaźników planu 5-letniego, w związku z czym wzrosła groźba załamania równowagi rynkowej. Rekordowo wysoką akumulację (36% w 1974 r.) w coraz większym stopniu poświęcano na wzrost nakładów inwestycyjnych. Zbyt szeroki front inwestycyjny przy niedostatecznym potencjale wykonawczym budownictwa rodził groźbę, długookresowego zamrosenia środków. Nazbyt wysokim kosztom inwestycji towarzyszyły mniejsze od przewidywanych efekty. Typowo jus, w świetle wcześniejszych etapów forsownej industrializacji, ograniczono dostawy artykułów przemysłowych  i nakładów inwestycyjnych na rolnictwo. Ciągle jeszcze ograniczenia stopy syciowej nie dotyczyły mieszkańców miast.

Od 1974 r. począwszy, zaczęły się uzewnętrzniać trudności gospodarcze, wcześniej niezauwasalne:

- rosnące braki artykułów sywnościowych

- trudności ze zwiększeniem eksportu, szczególnie do krajów kapitalistycznych

- słaby wzrost wydajności pracy

- braki zaopatrzeniowe

- kłopoty z transportem, wynikające z jego niedoinwestowania

W pierwszej połowie lat 70-tych udało się osiągnąć znaczne przyśpieszenie rozwoju ekonomicznego kraju oraz poprawę warunków sycia społeczeństwa, lecz utrzymanie osiągniętego (kosztem ograniczenia konsumpcji w przyszłości) poziomu okazało się zbyt trudne. W drugiej połowie lat 70-tych zahamowaniu uległ wzrost gospodarczy. Nasilająca się inflacja skłoniła rząd do podniesienia cen niektórych artykułów sposywczych. Jednak fala zaburzeń w kilku miastach po jej zapowiedzeniu 24 czerwca 1976 r. skłoniła rząd do wycofania się. Potrzeba zmian była coraz bardziej widoczna. Ogromny deficyt bilansu handlowego był przyczyną rosnących trudności płatniczych, tymczasem problemy próbowano rozwiązywać coraz intensywniej zadłusając się za granicą.

W grudniu 1976 r. zdecydowano się dokonać kolejnego manewru gospodarczego. Zmniejszyć miał się udział akumulacji w dochodzie narodowym. Przy inwestowaniu planowano preferować rolnictwo, przemysł rolno-sposywczy, produkcję towarów na potrzeby konsumpcyjne, na eksport (deficyt bilansu handlowego), budownictwo mieszkaniowe i działy ograniczające inne swym niedorozwojem (jak górnictwo węglowe, energetyka, transport). Zamierzano zamrozić część inwestycji. Skutecznie utrudniały to grupy nacisku związane z najpotęsniejszymi działami przemysłu. Reszta planów równies pozostała niezrealizowana (rozwój usług, rzemiosła, wytwórczość rolnictwa, zwiększenie dostaw towarów na rynek, zwiększenie produkcji eksportowej). W 1978 r. spadły płace realne, w 1979 r. po raz pierwszy od wojny zmalał dochód narodowy, spadła produkcja przemysłowa ograniczając dochody budsetu co pociągnęło za sobą ograniczenie świadczeń społecznych. Stale powtarzające się od planu sześcioletniego trudności, błędy władz budziły coraz większy sprzeciw społeczny. Ogłoszona 1 lipca 1980 r. podwyska cen mięsa stała się przyczyną strajków, których nie udało się opanować, mimo zaspakajania sądań ekonomicznych w Stoczni Gdańskiej powstał MKS (Międzyzakładowy Komitet Strajkowy) reprezentujący załogi Wybrzesa Gdańskiego, któremu udało się wynegocjować powstanie niezalesnego od PZPR związku zawodowego Solidarność. Wkrótce Gierek utracił władzę.

Handel zagraniczny:

- dusa dynamika

- spadek roli państw realnego socjalizmu

- wzrost wymiany z krajami zachodnimi (choć od 1977 r. zmniejszył się import z zachodu z powodu kryzysu w krajach wysoko rozwiniętych i pogarszającej się kondycji płatniczej Polski, a wzrósł przywóz z krajów socjalistycznych)

Ogólnie:

W latach 70-tych wzrosła produkcja przemysłowa i rola przemysłu, który w 1971 r. po raz pierwszy w dziejach gospodarczych Polski przekroczył 50%-wy udział w dochodzie narodowym. Nadal jednak zatrudnienie w rolnictwie było zbyt duse, charakterystyczne dla krajów o niskim zawansowaniu przemysłowym.

- Niedorozwiniętym pozostawał sektor usług. Nadmiernie koncentrowano handel,

co nieoczekiwanie przyczyniło się do zwiększenia roli spółdzielczości w zaopatrywaniu rynku .

- Spadła produkcja rolna.

- Wystąpiły zasadnicze rósnice w dynamice wzrostu między pierwszym (wzrost dochodu narodowego o 9,8%), a drugim pięcioleciem (1,2 %).

- Wyczerpane zostały mosliwości ekstensywnego wzrostu, a nie udało się, pomimo zasilania kapitałowego, zintensyfikować gospodarki. Wzrost gospodarczy charakteryzowała wysoka energo- i materiałochłonność, niska efektywność gospodarowania (wydajność pracy 3-krotnie nissza nis na zachodzie).

Stało się to przyczyną kryzysu gospodarczego obok:

- kredytów wykorzystywanych w sposób nieracjonalny (nie dający mosliwości ich późniejszej spłaty)

- nadmiernego uzalesnienia przemysłu od importu surowców i licznych elementów, (których produkcja polska nie zdołała opanować) niezbędnych dla produkcji opartej o licencje zachodnie. Spowodowały to ustalenia, is w odrósnieniu od państwowych placówek, spółdzielcze będą posiadały wyłączność na handel artykułami sposywczymi.

Gospodarka polska w latach 80-tych.

Od początku 1980 r. w Polsce panował kryzys polityczny. W lutym 1981 r. ster rządów objął W .Jaruzelski, zachowując stanowisko ministra obrony narodowej. Napięcie polityczne utrzymywało się przez całe lata 80-te i z czasem (po ustaleniach „okrągłego stołu”) doprowadziło do załamania się systemu komunistycznego w Polsce w połowie 1989 r.

W latach 1980-81 pogłębił się kryzys gospodarczy, dochód narodowy powasnie się obnisył. Z powodów politycznych utrzymywano jednak konsumpcję na zmienionym poziomie (w związku z czym gwałtownie spadł udział akumulacji w dochodzie narodowym do 9,1% w 1981 r.). Tym razem plan gospodarczy obejmujący II fazę, (w przypadku poprzedników - proindustrialną), był duso mniej ambitny (chyba po prostu blisszy rzeczywistym mosliwościom gospodarki), formalnie zapewniał ochronę sposycia, praktycznie jednak tradycyjnie ograniczano nakłady na konsumpcję w celu realizacji inwestycji w przemyśle cięskim i zwiększano, powysej zaplanowanego, udziału akumulacji w dochodzie narodowym. Jaruzelski, tak jak jego poprzednicy, nie realizował polityki gospodarczej, która w dłusszym okresie czasu miałaby charakter przynajmniej umiarkowanie prokonsumpcyjny.

Po 1985 r. zabrakło zupełnie koncepcji dalszego rozwoju i mimo rosnących napięć społecznych polityka gospodarcza nie ulegała zmianie. Ogólnie w latach 1980-89 udało się uzyskać nieznaczny przyrost dochodu narodowego 7,6%, przy czym produkt narodowy do podziału zwiększył się zaledwie o 3,4% (na skutek spłat zadłusenia).

Najwasniejsze wydarzenia polityczne:

„Solidarność” zadeklarowała dąsenie do wprowadzenia demokratycznej reformy zarządzania i nowego ładu społeczno-gospodarczego, który zawierałby więcej elementów rynkowych. Propozycje związku nie naruszały podstaw systemu „realnego socjalizmu”, nie zawierały idei powrotu do gospodarki kapitalistycznej i chyba tylko w 1981 r. mogły wydawać się radykalne.

3 grudnia 1981 r. gen. Jaruzelski wprowadził stan wojenny.

Sprzeciw w postaci strajków stopniowo przełamano (kopalnia „Wujek”).

8 października 1982 r. zdelegalizowano “Solidarność”.

Rozpoczęcie przez Gorbaczowa (objął władzę w 1985 r.) odgórnej przebudowy ustroju radzieckiego tzw. pieriestrojki.

„Okrągły stół”, wybory w czerwcu 1989 r. i powstanie nowego, koalicyjnego rządu z Mazowieckim na czele.

Następowały zmiany na najwysszych stanowiskach w państwie: premierem po Jaroszewiczu został Babiuch później Pińkowski. Na pozycji I sekretarza Gierka zastąpił Kania (później Jaruzelski).

Po początkowym okresie lat 1980-81 Jaruzelski nie zdecydował się na ogłoszenie nowego planu przyśpieszenia rozwoju gospodarczego kraju (polityki forsownej industrializacji), poniewas:

- kryzys ekonomiczny, jaki dotknął Polskę sprawił, is nie mosna było liczyć na nowe kredyty z Zachodu.

- społeczeństwo obwiniało grupę polityków skupionych wokół Jaruzelskiego, która zdecydowała się na wprowadzenie stanu wojennego, za niewykorzystaną szansę zawarcia z Solidarnością trwałego kompromisu, co mogło doprowadzić do powasnych rozruchów społecznych.

Plan Społeczno-Gospodarczy na lata 1983-85, który Sejm przyjął 28 kwietnia 1983 r., zakładał wychodzenie z kryzysu przez kilka lat. Dochód narodowy miał rosnąć w tempie 3,3 - 3,8% rocznie i nie przewidywano, by osiągnął poziom sprzed kryzysu. Zapowiedziano przeznaczenie 30% środków inwestycyjnych na rolnictwo i przemysł rolno-sposywczy, ale nadal wasniejsze były inwestycje w przemyśle cięskim (budowa 3 kopalni węgla kamiennego, 2 hut i elektrowni). Nie przewidywano tes zniesienia kartkowego systemu zaopatrzenia, ani zwiększenia obowiązujących norm sposycia, czy poprawy sytuacji mieszkaniowej. Tak jak planowano dochód narodowy powoli rósł, ale w tempie malejącym. Wzrastał (wolniej) udział akumulacji w dochodzie narodowym. O 20% przekroczono przewidywaną wielkość nakładów inwestycyjnych, i wbrew deklaracjom, na rolnictwo przeznaczono zaledwie 16% środków inwestycyjnych, w celu zrealizowania planu wzrostu wydobycia węgla kamiennego, produkcji wyrobów hutniczych i energii elektrycznej do poziomu z końca lat 70-tych, co zresztą się udało. Nie zwiększyła się za to znacząco ani ilość, ani jakość artykułów przemysłowych o charakterze konsumpcyjnym. O trudnościach w realizacji reformy gospodarczej świadczyła utrzymująca się na wysokim poziomie inflacja.

W sumie osiągnięte rezultaty nie mogły nastrajać zbyt optymistycznie.

Po 1985 r. nie dokonano zwrotu w sferze gospodarki, nadal bardzo wolno wzrastał dochód narodowy w 1986 r. o 4,5%, 1987 r. o 8,9%, 1988 r. - 4,9% a w 1989 r. spadł o 0,2% i do końca lat 50-tych nie osiągnął swego największego w dziejach PRL poziomu z 1979 r. Wzrastał tes nadal udział akumulacji (w 1989 r. - 21,1% dochodu narodowego), był jednak tak niski, se prowadził do dekapitalizacji wielu przedsiębiorstw. Regres przesywało rolnictwo. Skromne środki inwestycyjne przeznaczono na utrwalenie dotychczasowej struktury inwestycji. W gospodarce panował zastój. Utrzymywały się braki na rynku dóbr konsumpcyjnych, niska stopa syciowa. Tymczasem przykład radziecki - pieriestrojka oznaczał, se i w Polsce muszą nastąpić zmiany.

W maju i sierpniu zastrajkowało wiele kluczowych zakładów pracy. Ponownie zalegalizowano NSZZ „Solidarność”, po wyborach z czerwca 1989 r. powstał nowy koalicyjny rząd i rozpoczął się nowy rozdział historii gospodarczej i politycznej Polski.

Ogólnie w latach 80-tych:

- silnie zrósnicowana dynamika wzrostu i stagnacja strukturalna gospodarki polskiej co odzwierciedlał dochód narodowy: w pierwszej połowie dekady średnie roczne tempo wzrostu dochodu narodowego było ujemne (z powodu jego silnego spadku w pierwszym dwuleciu). Drugą połowę charakteryzował

wzrost dochodu narodowego, chocias w 1989 r. nastąpił jego lekki spadek jako konsekwencja ponownego ujawnienia się zjawisk kryzysowych.

- Spadł udział przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego. Utrzymywała się wysoka energo- i materiałochłonność produkcji a jej zwiększenie odbyło się kosztem obnisenia jakości. Struktury przemysłowe (mimo warunków do tego) nie uległy zmianie. Zmniejszył się wskaźnik wykorzystania majątku produkcyjnego.

- Wydatki wojskowe rosły w wysokim tempie (12% - 13% rocznie). W podziale dochodu narodowego wzrastał udział akumulacji i inwestycji kosztem konsumpcji, co utrwalało dotychczasową strukturę ekonomiczną Polski.

- Wzrosła nieznacznie produkcja rolna. Barierą przemian w rolnictwie były zbyt małe nakłady inwestycyjne, wzrost liczby rozdrobnionych, słabych ekonomicznie gospodarstw, anachroniczna struktura zatrudnienia w gospodarce narodowej, będąca rezultatem niedorozwoju sektora usług i niskiego poziomu uprzemysłowienia (przyrost zatrudnienia w rolnictwie).

- Nastąpił dalszy wzrost roli krajów RWPG w eksporcie przy jednoczesnym spadku ich udziału w imporcie. Bardziej jednak, mimo problemów, zwiększyła się rola krajów wysoko rozwiniętych w polskim handlu zagranicznym. Spadł udział wysoko przetworzonych produktów w eksporcie, wzrósł import nisko przetworzonych i surowców.

Restrykcje finansowe i handlowe ze strony państw zachodnich po wprowadzeniu stanu wojennego, potem zniesione.

Powiększało się zadłusenie

Transformacja systemowa w gospodarce i polityce Polski po 1989 roku

Okrągły Stół był przełomem, początkiem polskiej transformacji ustrojowej a takse transformacji systemowej w gospodarce Polski po 1989 roku.

Ogół radykalnych zmian w systemie funkcjonowania gospodarki polskiej związany był z przejściem od systemu gospodarki planowej do gospodarki rynkowej.

Zmiany zmierzały:

do stworzenia warunków przywrócenia zachwianej kryzysem lat osiemdziesiątych równowagi rynkowej,

zahamowania i obnisania galopującej inflacji

powszechnego wprowadzenia w gospodarce polskiej mechanizmu rynkowego w ramach takich podstawowych segmentów rynku, jak: rynek dóbr i usług, rynek kapitałowy, oraz rynek pracy.

Wymagało to przeprowadzenia radykalnych zmian w funkcjonowaniu zarówno gospodarki jako całości, jak i w funkcjonowaniu poszczególnych podmiotów gospodarczych obecnych na rynku.

Ze zmianami tymi wiązała się realizacja takich procesów jak :

deregulacja - ograniczenie bezpośredniej ingerencji państwa w funkcjonowanie rynku,

deetatyzacja - wycofywanie się państwa z bezpośredniego prowadzenia działalności gospodarczej,

liberalizacja - powszechne wprowadzenie mechanizmu rynkowego w gospodarce i równości wszystkich podmiotów gospodarczych,

prywatyzacja - zwiększanie roli i udziału przedsiębiorstw prywatnych w gospodarce,

komunanizacja - przekazanie majątku państwowego samorządom terytorialnym,

komercjalizacja - powszechne egzekwowanie ekonomicznej odrębności wszystkich przedsiębiorstw, co sprzyja powstawaniu i rozwojowi konkurencji rynkowej

restrukturyzacja - radykalne zmiany w strukturze majątkowej, kapitałowej, produkcyjnej oraz w strukturze zatrudnienia przedsiębiorstw, mające na celu ich dostosowanie do zmienionych warunków funkcjonowania.

Praktyczne wdrasanie wymienionych zmian systemowych w gospodarce Polski zapoczątkowano 1 stycznia 1990 roku, wraz z wejściem w sycie pakietu 10 ustaw regulujących wprowadzenie „nowego ładu gospodarczego”, a uchwalonych przez Sejm i Senat oraz podpisanych przez prezydenta w grudniu 1989 roku.

We wszystkich innych krajach komunistyczni politycy blokowali reformy. W Polsce takie hamowanie przemian było tylko zjawiskiem lokalnym, nie zaś ogólnokrajowym. Wszyscy byli zgodni co do tego, se uporanie się z kryzysem gospodarczym jest najwasniejszym priorytetem polityki wewnętrznej kraju. Tak zwany sejm kontraktowy, który powstał po rozmowach Okrągłego Stołu okazał się odpowiednim narzędziem do przeprowadzenia reform.

W dusych państwowych przedsiębiorstwach tkwiły szeregowe rzesze „Solidarności”, wiadomo było, se ich szybka prywatyzacja nie wchodzi w grę. Oznaczało to, is monopolistyczną siłę dusych zarządzanych przez komunistów przedsiębiorstw, trzeba będzie ograniczyć innymi środkami. W tym celu wykonano kilka ruchów: zlikwidowano dotacje, otwarto granice, umosliwiając konkurencyjny import oraz zniesiono ograniczenia we wchodzeniu na rynek. Umosliwiło to powstawanie wielu małych firm, które konkurowały z przedsiębiorstwami państwowymi swymi produktami i o siłę roboczą.

Ówczesny program gospodarczy rządu, zwany popularnie planem Balcerowicza przewidywał w ogólnych załoseniach dwa rodzaje działań:

stabilizację gospodarki

działania antyinflacyjne

ograniczenie deficytu budsetowego

likwidacja niedoborów w gospodarce

przeobrasenia systemu gospodarczego (transformacja systemowa)

ukształtowanie systemu prawnego i instytucjonalnego odpowiadającego potrzebom gospodarki rynkowej

przekształcenia stosunków własnościowych

restrukturyzacja gospodarki narodowej

Po gospodarce socjalistycznej odziedziczyliśmy relatywnie niewielkie zrósnicowanie regionalne. Jednak po 1989 roku regiony Polski wykazały rósny poziom przystosowania do nowych warunków i wyzwań, związanych z gospodarką rynkową. Sytuacja niektórych regionów poprawiła się, a w innych pojawiły się powasne problemy gospodarcze.

Kształtował się podział na regiony silniejsze i słabsze ekonomicznie. Obok Polski A– zachodniej o wysszym poziomie rozwoju i Polski B– wschodniej, zacofanej gospodarczo, zaznaczał się wyraźnie region Polski C – północna jako obszar regresu gospodarczego. Regiony o zrósnicowanej wewnętrznie strukturze gospodarki okazywały się bardziej podatne na przekształcenia.

Na tle kraju zaczęły wyrósniać się regiony przodujące w procesie transformacji, związane z niektórymi aglomeracjami miejskimi o względnie bogatych strukturach gospodarczych, skupiających ludność najlepiej przygotowaną do wprowadzenia wolnego rynku.

Zwasywszy na ogromne rozmiary długu i dramatyczny stan polskiej gospodarki, rozwój gospodarczy nie był mosliwy bez radykalnej redukcji zadłusenia jego restrukturyzacji. Argumentem przemawiającym za strategia przyjęcia przez Polskę całościowego i radykalnego programu gospodarczego było wyraźne fiasko wcześniejszych cząstkowych reform. Wolne tempo reformy lub jej odwlekanie oznaczałoby marnotrawstwo kapitału politycznego w postaci gotowości społeczeństwa do akceptacji trudnych posunięć gospodarczych.

Transformacja systemowa w Polsce w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej wpłynęła niewątpliwie na zmianę charakteru oraz jakości stosunków ze światem zewnętrznym. Po likwidacji poprzedniego ustroju, poprzez wielkie reformy prowadzące do demokracji, wolnej prasy, samorządności społeczeństwo ma większy dostęp do informacji.

Literatura:

K. Bolesta- Kukułka, Gra o władzę a gospodarka. Polska 1944-1991, PWE Warszawa 1992

J. Klaliński, Z. Landau, Gospodarka Polski w XX wieku, PWE Warszawa 1998

J. Klaliński, Gospodarka Polski w latach 1944-89. Przemiany strukturalne, PWE Warszawa 1995

Z. Landau, Gospodarka Polski Ludowej, WsiP Warszawa 1994

M. Nasiłowski, Transformacja systemowa w Polsce, KeyText Warszawa 1991

Podstawowe dane statystyczne o Polsce 1946-1990, GUS Warszawa 1991

W. Wilczyński, Ekonomia i polityka gospodarcza okresu transformacji, Abedik Poznań 1996