Metodologia badañ w³asnych

W niniejszym rozdziale zostan¹ omówione ogólnie metody, narzêdzia oraz techniki badawcze, dziêki którym mosna odnaleŸæ odpowiedzi na nurtuj¹ce nas pytania.  

4.1 Cel i przedmiot badañ naukowych

Na samym wstêpie warto zastanowiæ siê, co to jest w ogóle „badanie naukowe” i jaki jest cel oraz przedmiot omawianego pojêcia. Dla okreœlenia wspomnianego pojêcia pos³usê siê definicj¹ zaproponowan¹ przez W. Zaczyñskiego, wed³ug której badanie naukowe jest wieloetapowym procesem rósnorodnych wewnêtrznie dzia³añ, które maj¹ na celu zapewniæ nam obiektywne, dok³adne i wyczerpuj¹ce poznanie wybranego wycinka rzeczywistoœci, spo³ecznej, przyrodniczej, technicznej lub kulturowej[1]. Natomiast przedmiotem badañ S. Nowak okreœla obiekty badañ, czy zjawiska, o jakich odpowiedzi na stawiane przez nas pytanie chcemy sformu³owaæ twierdzenie . Wed³ug T. Pilcha przedmiotem badañ jest ca³oœæ ludzkich zachowañ, a mianowicie kasde zjawiska pojawiaj¹ce siê w zbiorowiskach ludzkich, grupach nieformalnych a takse formalnych, wp³ywach grupy na jednostkê i na odwrót, oraz dzia³ania instytucjonalnych form placówek i instytucji spo³ecznych .

Przedmiot moich badañ stanowi poznanie efektów realizacji programu aktywizacji spo³ecznej i zawodowej. Badanie zosta³o przeprowadzone w grudniu 2009 roku ( w rok po zakoñczeniu projektu), a objête nimi by³o 10 uczestników projektu pochodz¹cych z Miasta i Gminy Stary S¹cz oraz pracownicy socjalni zaangasowani w realizacjê programu aktywizacji spo³ecznej i zawodowej.

Obecna sytuacja ekonomiczna naszego kraju prowadzi do narastania dysproporcji miêdzy sytuacj¹ materialn¹ i warunkami sycia ludzi. Jednostki zdolne, operatywne
z wysokimi kwalifikacjami zawodowymi maj¹ duse mosliwoœci osi¹gniêcia satysfakcji zawodowej i materialnej oraz uk³adania sobie sycia zgodnie ze swoimi aspiracjami
i oczekiwaniami. Zwiêksza siê jednak liczba osób bezrobotnych i niemiej¹cych radziæ sobie
w nowych warunkach. Dotyczy to szczególnie osób o niskich kwalifikacjach zawodowych
i ma³ej zaradnoœci syciowej oraz ich rodzin. W zwi¹zku z tym rodzi siê potrzeba przedstawienia klientowi pomocy spo³ecznej nowej formy pracy, jak¹ daj¹ programy unijne (Europejski Fundusz Spo³eczny), a œciœlej mówi¹c projekty systemowe realizowane przez Oœrodki Pomocy Spo³ecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapita³ Ludzki 2007-2013. Priorytet VII- Promocja integracji spo³ecznej. Dzia³anie 7.1.1. St¹d tes postaram siê uzyskaæ, odpowiedz na pytanie, jakie efekty przyniós³ projekt systemowy Program aktywizacji zawodowej i spo³ecznej – czas na aktywnoœæ w „Grodzie Kingi”? i czy wp³yn¹³ na zmianê postaw syciowych d³ugotrwale bezrobotnych klientów Oœrodka Pomocy Spo³ecznej w Starym S¹czu.

Wynikiem kasdego badania jest okreœlony obraz danej rzeczywistoœci. Obraz ten ma byæ wiernym odzwierciedleniem obiektywnie istniej¹cych, niezalesnych od podmiotu poznaj¹cego rzeczy i zdarzenia. Wypracowane zaœ z badañ wnioski doprowadzi³y do powstania nauki, na któr¹ sk³adaj¹ siê wypracowane zaœ z badañ wnioski doprowadzi³y do powstania nauki, na któr¹ sk³adaj¹ siê wypracowane, dowiedzione, sprawdzone s¹dy o rzeczywistoœci.

Warunkiem naukowego jest przestrzeganie rygorów metodologicznych,
a w szczególnoœci postrzeganie rygorów metodologicznych, a w szczególnoœci przestrzegane
i w³aœciwie przeprowadzone kolejne etapy badania, na które sk³adaj¹ siê: okreœlenie celu
i przedmiotu badañ, wybór terenu badañ, sformu³owanie problemu lub programów badawczych, sformu³owanie hipotez, wybór odpowiednich metod, technik i narzêdzi badañ, prowadzenie badañ w³aœciwych, opracowanie wyników badañ, wysuniêcie wniosków, uogólnieñ. Tak prowadzone badania naukowe u³atwiaj¹ badaczowi pracê, prowadz¹ do w³aœciwych wyników, wykluczaj¹c tym samym pomy³ki czy zniekszta³cenia ca³ego badania.

Problem badawczy i szczegó³owe pytania badawcze

Formu³owanie problemu badawczego jest wasnym etapem pracy badawczej, wymagaj¹cym zastosowania, dusego zasobu wiedzy o przedmiocie badañ, chocias sam problem okreœla stopieñ naszej niewiedzy w tym zakresie. Jest wasnym etapem w koncepcyjnej fazie badañ, gdys jak mówi francuski uczony G. Bechelarde „// nie ma nauki bez wyraŸnie postanowionego pytania”[4] Nawet najprostsze przedsiêwziêcie badawcze nie jest mosliwe bez okreœlenia problemu, który chcemy badaæ. Aby problem by³ dobrze sformu³owany, spe³nia³ dobrze swe zadania, musi wyczerpaæ zakres naszego zainteresowania, który zawarty jest w temacie. Tak, wiêc problem, a raczej problemy, w sposób bardziej precyzyjny okreœlaj¹ zakres w¹tpliwoœci, tym samym okreœlaj¹ teren poszukiwañ badawczych; to, czego chcemy siê dowiedzieæ. Niezmiernie wasnym elementem przy formu³owaniu pytañ problemowych jest ich rozstrzygalnoœæ empiryczna, oraz wartoœæ praktyczna, chocias w fazie formu³owania problemu nigdy nie mamy ca³kowitej pewnoœci, czy sformu³owany przez nas problem, pytanie problemowe spe³nia ten ostatni warunek. Oprócz ogólnej orientacji, czyli ogólnego okreœlenia problemu badawczego wasna jest jego konkretyzacja, tzn. uœciœlenie problemu. Problemem badawczym nazywamy to, co jest przedmiotem wysi³ków badawczych, czyli to, co orientuje nasze przedsiêwziêcie badawcze . Prawid³owa analiza przedmiotu badañ oraz realizacja za³osonych celów poznawczych i utylitarnych nak³ada na badacza obowi¹zek uœciœlenia
i sprecyzowania problematyki badawczej. Metodologia badañ empirycznych zaleca nieraz formu³owanie ogólnych pytañ badawczych, ³¹cznie z precyzowaniem hipotezy lub zespo³u hipotez badawczych, o których s³usznoœci rozstrzyga siê na podstawie uzyskanych danych empirycznych. S¹ to najczêœciej uszczegó³owione twierdzenia zamkniête dotycz¹ce badanej rzeczywistoœci, konstruowane na bazie istniej¹cych jus twierdzeñ lub ustaleñ teoretycznych lub empirycznych . Nie zawsze jest to konieczne, ale ze wzglêdu na to, is za³osy³am takse weryfikacyjny charakter niniejszych badañ, wydaje siê to byæ wskazane. St¹d sformu³owane zostan¹ hipotezy dotycz¹ce programu aktywizacji spo³ecznej i zawodowej. „Problem badawczy to pytanie o naturê badanego zjawiska, o istotê zwi¹zków miêdzy zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to mówi¹c inaczej uœwiadomienie sobie trudnoœci z wyjaœnieniem i zrozumieniem okreœlonego fragmentu rzeczywistoœci, to mówi¹c jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania” .J. Sztumski problemem badawczym nazywa to, „co jest przedmiotem wysi³ków badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsiêwziêcia poznawcze (…) wasna jest równies jego konkretyzacja, czyli uœciœlenie problemu” .J. Sztumski wyrósnia problemy bior¹c za kryterium przedmiot, zakres i rolê, jak¹ one pe³ni¹: teoretyczne i praktyczne, ogólne
i szczegó³owe, podstawowe i cz¹stkowe . Zgodnie ze stanowiskiem S. Nowaka problematykê badañ stanowi zbiór pytañ les¹cych w polu zainteresowañ badacza , zaœ poprawnoœæ sformu³owanych problemów jest determinowana spe³nieniem takich warunków koniecznych jak: dok³adnoœæ wiedzy zawartej w tematyce badawczej, zawieranie wszystkich, generalnie wystêpuj¹cych zalesnoœci miêdzy zmiennymi, mosliwoœæ ich rozstrzygniêcia drog¹ empiryczn¹ oraz to, se posiadaj¹ one wartoœæ praktyczn¹ . W niniejszej pracy stara³am siê sprostaæ tym wymaganiom, jednakse nie zawsze wydaje siê to mosliwe ze wzglêdu na ograniczenie zakresu tej pracy, a ponadto w niektórych sferach, które chcia³am rozstrzygn¹æ, brak jest wystarczaj¹cych odniesieñ w literaturze przedmiotu. Zatem zawar³am w niniejszej pracy problemy, które w czêœci wynikaj¹ z subiektywnego przekonania o ich wadze i zasadnoœci, aczkolwiek maj¹ce poœrednie Ÿród³a teoretyczne.

G³ówny problem badawczy przyj¹³, zatem postaæ pytania:, „Jakie s¹ mosliwe efekty realizacji programu aktywizacji spo³ecznej i zawodowej zastosowanego wobec d³ugotrwale bezrobotnych klientów Oœrodka Pomocy Spo³ecznej w Starym S¹czu?”. Uszczegó³awiaj¹c problematykê badawcz¹ postawiono nastêpuj¹ce problemy badawcze:

w jaki sposób udzia³ w projekcie wp³yn¹ na funkcjonowanie w rodzinie uczestników projektu?

w jaki sposób udzia³ w projekcie wp³yn¹ na zmniejszenie czêstotliwoœci korzystania ze œwiadczeñ z pomocy spo³ecznej?

czy uczestnictwo w ramach zajêæ aktywizacji spo³ecznej i zawodowej poszerzy³o wiedzê
i umiejêtnoœci uczestników projektu?

w jakim stopniu uczestnictwo w projekcie wp³ynê³o na wzrost samooceny, poprawy wygl¹du zewnêtrznego uczestników projektu?

czy istnieje zwi¹zek pomiêdzy udzia³em w projekcie, a motywacj¹ do znalezienia czy poszukiwania pracy, odbyciem stasu zawodowego, dalszym podnoszeniem kwalifikacji zawodowych?

jak pracownicy socjalni oceniaj¹ program aktywizacji spo³ecznej i zawodowej?

Wszystkie pytania badawcze wynikaj¹ b¹dŸ z przyjêtych za³oseñ teoretycznych lub s¹ wynikiem analizy dotychczasowych badañ empirycznych. W konsekwencji takiego ich ujêcia – w czêœci dotycz¹cej efektów realizacji projektu postawiono kilka ogólnych hipotez badawczych (roboczych). Tak sformu³owane pytania badawcze wyznaczaj¹ dalszy tok mojej pracy, stanowi¹ podstawê do tworzenia hipotez, nastêpnie do narzêdzi badawczych. Od problemów i pytañ badawczych zalesy takse, jakie techniki i narzêdzia bêd¹ zastosowane, aby skutecznie rozwi¹zaæ problem badawczy tej pracy.

4.4. Hipotezy robocze

Hipotezy robocze, to twierdzenia czêœciowo tyko uzasadnione, przeto takse wszelkiego domys³u za pomoc¹, którego t³umaczy siê dane faktyczne, a wiec domys³u
w postaci uogólnienia, osi¹ganego na podstawie danych wyjœciowych . Bardziej pomocne przy prowadzeniu badañ jest formu³owanie nie jednej, lecz kilku hipotez. £atwiej jest wtedy opanowaæ ca³y materia³ badawczy, badanie staje siê bardziej przejrzyste, usystematyzowane, bardziej szczegó³owe. Kieruj¹c siê zaleceniami T. Pilcha w swej pracy okreœli³am nastêpuj¹ce hipotezy :

Hipoteza g³ówna: Zak³ada siê, se udzia³ d³ugotrwale bezrobotnych klientów pomocy spo³ecznej w programie aktywizacji spo³ecznej i zawodowej przyniós³ mosliwe efekty.

H1: Wydaje siê, is udzia³ w programie aktywizacji spo³ecznej i zawodowej mose mieæ pozytywny wp³yw na funkcjonowanie w rodzinie uczestników projektu.

H2: Zak³ada siê, is udzia³ w projekcie wp³yn¹ na zmniejszenie czêstotliwoœci korzystania ze œwiadczeñ z pomocy spo³ecznej.

H3: Przypuszcza siê, is uczestnictwo w ramach zajêæ aktywizacji spo³ecznej
i zawodowej poszerzy³o wiedzê i umiejêtnoœci uczestników projektu.

H4: Przypuszcza siê, is uczestnictwo w projekcie wp³ynê³o na wzrost samooceny, poprawê wygl¹du zewnêtrznego uczestników projektu.

H5: Przypuszcza siê, is istnieje zwi¹zek pomiêdzy udzia³em w projekcie, a motywacj¹ do znalezienia czy poszukiwania pracy, odbyciem stasu zawodowego, dalszym podnoszeniem kwalifikacji zawodowych

H6: Przypuszcza siê, is pracownicy socjalni oceniaj¹ program aktywizacji spo³ecznej
i zawodowej bardzo wysoko.

Jak wynika z powysszego, kasda hipoteza jest pewnego rodzaju za³oseniem, przypuszczeniem, oczekiwanym przez badacza wynikiem pracy badawczej jest „drogowskazem dla nauki”. Dziêki hipotez¹ roboczym konkretyzujemy wysuniêty przez siebie problem, co równoczeœnie rozjaœnia go, u³atwia w³aœciwy dobór metod, technik. Hipotezy okreœlaj¹, co nalesy zbadaæ, jakie narzêdzia bêd¹ usywane – to wynika najczêœciej
z pytania. W badaniach hipoteza przybiera najczêœciej kszta³t zalesnoœci prawdopodobnej dwu zjawisk, które to zalesnoœci powinny byæ udowodnione w dalszym toku badañ, poprzez zbieranie danych. Wasne jest zbieranie wielu zalesnoœci oraz cech zjawiska, stanowi¹cego przedmiot badañ lub maj¹cych dla niego znaczenie. Znaczenie hipotez, choæ czêsto
niedocenianych, jest jednak bardzo istotne dla kasdego badania naukowego[15].

4.5 Zmienne i wskaŸniki

Pomiar w naukach pedagogicznych - podobnie jak i w innych dyscyplinach o nachyleniu psychospo³ecznym - ma charakter wskaŸnikowy[16], co w najprostszym prze³oseniu oznacza, is bezpoœrednie mierzenie zmiennych typu pedagogicznego nie jest mosliwe, zatem musimy o ich wystêpowaniu lub nasileniu wnioskowaæ na podstawie innych zmiennych (cech): obserwowalnych bezpoœrednio (wskaŸniki empiryczne); wynikaj¹cych
z definicji teoretycznych (wskaŸniki definicyjne); b¹dŸ tes o badanym zjawisku (nieobserwowalnym) wnioskujemy na podstawie innych jego wskaŸników (obserwowalnych; wskaŸniki inferencyjne). WskaŸniki zmiennych bêd¹cych przedmiotem dociekañ niniejszej pracy maj¹ charakter definicyjny, b¹dŸ inferencyjny. Zmienna to ta cecha, w³asnoœæ badana, która przyjmuje, co najmniej dwie wartoœci (musi mieæ, choæ jeden punkt odniesienia), a jej zmiennoœæ polega na tym, se mose zalesnie od okolicznoœci przyjmowaæ rósne wartoœci. Klasyfikacji zmiennych jest bardzo wiele, a tworzone s¹ one w oparciu o odmienne kryteria podzia³u (np. S. Nowak stosuj¹c kryterium punktu odniesienia i przedmiotu zainteresowañ danej dyscypliny wyodrêbnia trzy kategorie zmiennych: œrodowiskowe, behawioralne i osobowoœciowe ). Mnie interesuje tu klasyfikacja formalna – utworzona na potrzeby badañ eksperymentalnych, choæ nie tylko w nich jest wykorzystywana, – w której wyrósnia siê zmienne zalesne, niezalesne, poœrednicz¹ce i zak³ócaj¹ce . Oczywiœcie nalesy mieæ na uwadze fakt, se cecha formalna zmiennej nie jest na stale przypisana okreœlonej jej jakoœci, zalesy to po prostu od ujêcia problemu przez badacza, a wiêc ujêcia problematyki badawczej (poziom inteligencji mose byæ zmienn¹ zalesn¹, innym razem niezalesn¹, a czêsto jest zmienn¹ poœrednicz¹c¹).

W przypadku niniejszej pracy wyrósniono nastêpuj¹ce ogólne kategorie zmiennych stanowi¹cych przedmiot badania: zmienna zalesna, (która podlega wp³ywowi innych zmiennych):projekty systemowe jako nowy model pracy z klientami pomocy spo³ecznej, œwiadomoœæ i umiejêtnoœci uczestników projektu, zmienna niezalesna, (która nie podlega wp³ywowi innych zmiennych):odpowiedzi w pytaniach wywiadu.

Jak nadmieni³am wczeœniej pomiar w naukach pedagogicznych ma charakter wskaŸnikowy,
a ponadto wiele przyjêtych zmiennych nie ma charakteru bezpoœredniego, tzn. nie mosna ich obserwowaæ bezpoœrednio – opar³am siê wiêc wszêdzie tam na danych poœrednich, werbalnych (wskaŸnikowych). Nie bêdê tu opisywaæ szczegó³owo poszczególnych wskaŸników przedmiotowych zmiennych, uczyniê to, bowiem – ze wzglêdu na przejrzystoœæ opisu – w rozdziale analitycznym, przy okazji omawiania okreœlonych zagadnieñ. Ponadto zoperacjonalizowane wskaŸniki znajduj¹ odzwierciedlenie w skonstruowanym narzêdziu badawczym.

Charakterystyka metod i technik badawczych

Najogólniej rzecz ujmuj¹c metody i techniki badañ pedagogicznych s¹ sposobami postêpowania naukowego, którego celem jest rozwi¹zanie problemu badawczego. Metody s¹ ogólnie postulowanym sposobem rozwi¹zania problemu badawczego, natomiast techniki s¹ odnoszone do „bardziej uszczegó³owionych sposobów postêpowania badawczego i faktycznie stosowanych w danej nauce” . Techniki badawcze zawieraj¹ siê niejako w metodach badawczych, stanowi¹ one czêœæ sk³adow¹ metody badañ. Metodê badawcz¹ definiuje A. Kamiñski jako „zespó³ teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentów obejmuj¹cych najogólniej ca³oœæ postêpowania badawczego, zmierzaj¹cego do rozwi¹zania okreœlonego problemu naukowego” . S. Nowak pisze, se metody badawcze to „przede wszystkim typowe, powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, s³us¹ce do uzyskania maksymalnie uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytanie” . Mieczys³aw £obocki okreœla metody badañ jako „ogólne, niedostatecznie uszczegó³owione sposoby dochodzenia do uzasadnionych, sprawdzonych twierdzeñ na temat zjawisk, procesów dydaktyczno – wychowawczych” .

Tadeusz Pilch i Teresa Bauman przedstawili nastêpuj¹cy podzia³ jakoœciowych metod zbierania materia³ów badawczych[23]:

1. Obserwacja uczestnicz¹ca. Wzorem dla obserwacji uczestnicz¹cej by³y badania etnograficzne, w których badacz wchodz¹c w okreœlon¹ spo³ecznoœæ, syj¹c w niej, poznawa³ sposób sycia, obyczaje, wierzenia legendy tej spo³ecznoœci. Obserwacja uczestnicz¹ca zwi¹zana jest z badaniem spo³ecznoœci z pozycji jej uczestnika. Stopieñ aktywnoœci badacza jest zalesny od specyfiki zjawiska oraz miejsca, w którym prowadzone s¹ badania. Obserwacjê jako technikê stosuje siê równies w badaniach iloœciowych, ale inaczej siê je rozumie. Sedno rósnicy pomiêdzy nimi tkwi w innym rozumieniu uczestnictwa. W badaniach iloœciowych zak³ada siê, se obserwacja pozostaje czysta nie wchodzi w interakcjê z obiektem uczestniczy w zjawisku wy³¹cznie poprzez swoj¹ w nim obecnoœæ. Natomiast okreœlenie obserwacji jako uczestnicz¹cej w badaniu jakoœciowym oznacza, se obserwuj¹cy nie dzieli badanej rzeczywistoœci na siebie i na œwiat zewnêtrzny, nie ustawia siê obok zjawiska,
a œwiadomie sytuuje siê wewn¹trz niego, przyjmuj¹c za oczywisty fakt, se swoj¹ obecnoœci¹ wp³ywa na sytuacjê, w jakiej siê znalaz³[24]. Obserwacja uczestnicz¹ca jest metod¹ poznawania zjawisk poprzez zaangasowanie uczestniczenie w nich. Wci¹s oczekujemy na lepsze poznanie i opisanie skomplikowanych problemów dotycz¹cych wychowania
i kszta³cenia (np. wzajemne relacje pomiêdzy wychowawcami a wychowankami: subkultury m³odziesowe, grupy rówieœnicze, wszelkie specyficzne œrodowiska wychowawcze
i kszta³c¹ce). Wydajê siê, se zastosowanie obserwacji uczestnicz¹cej pozwoli³oby wnikliwej przyjrzeæ siê wielu trudno dostêpnym zjawiskom. Umosliwi³oby opisanie ich z innej perspektywy w innym kontekœcie. Mog³yby stanowiæ uzupe³nienie tej wiedzy, któr¹ jus posiadamy, b¹dŸ ujawniaæ te obszary rzeczywistoœci spo³ecznej, które ukrywaj¹ siê przed poznaniem za pomoc¹ narzêdzi stosowanych w badaniach iloœciowych .

2. Otwarty wywiad pog³êbiony (lub wywiad narracyjny, historia mówiona). Wywiad jako metoda zbierania dokumentów, stosowany jest równies w metodologii iloœciowej. Zasadnicza rósnica pomiêdzy nimi polega na narzêdziu, za pomoc¹ którego przeprowadza siê go, organizacji oraz przebiegu wywiadu, a takse stosunku badacza do badanego. Idea otwartego wywiadu pog³êbionego ma swoje Ÿród³o w za³oseniach hermeneutyki, zgodnie z którymi rozumienie ludzkiego dzia³ania, sycia jest mosliwe dziêki procesom interpretacji dokonywanych z pozycji analizuj¹cej w³asne dzia³anie jednostki. Badany snuj¹c opowieœæ, interpretuje swoje dzia³ania, nadaje sens w perspektywie wczeœniejszych i aktualnych doœwiadczeñ. W zwi¹zku z tym kasdy badany mose siê skupiæ na innych problemach
i sygnalizowaæ inne aspekty interesuj¹cego badacza zjawiska. Otwarty wywiad pog³êbiony jest d³ug¹ rozmow¹, rozci¹gaj¹c¹ siê niekiedy na kilka spotkañ[26]. W wywiadzie jakoœciowym zazwyczaj nie stosuje siê kwestionariusza zawieraj¹cego szczegó³owe, wczeœniej sformu³owane pytania, nie ma tes ustalonego przed rozpoczêciem jego porz¹dku ich zadawania. Badacz nie ukierunkowuje wypowiedzi badanego, nie przychodzi z gotow¹ siatk¹ pojêæ, któr¹ badany wype³nia. Badacz nie sonduje badanego lecz s³ucha, co ma on do powiedzenia o danym zagadnieniu. Pytanie nie jest tutaj traktowane jako uszczegó³owienie tego, czego badacz chce siê dowiedzieæ, lecz jako zaproszenie do rozmowy, przejaw zainteresowania wypowiedzi¹, sygna³ niezrozumienia przez s³uchaj¹cego jakiegoœ zagadnienia lub pragnienie zg³êbienia podjêtego przez rozmówcê w¹tku. Pytania zawsze s¹ zwi¹zane z narracj¹ badanego, dotycz¹ tego, o czym on mówi. Taki wywiad wymaga wysszych kompetencji merytorycznych i komunikacyjnych, nis wywiad standaryzowany, dlatego tes badacz nie wykorzystuje poœredników i sam przeprowadza badania. Jêzyk badacza, powinien byæ dostosowany do mosliwoœci werbalnych badanego po to, aby nie tworzyæ bariery jêzykowej. W wywiadzie jakoœciowym badacz jest pasywny, natomiast badany jest aktywny .

W literaturze przedmiotu wyrósnia siê kilka rodzajów wywiadów, które rósni¹ siê od siebie stopniem aktywnoœci badacza, elastycznoœci¹ w podejœciu do badañ oraz obecnoœci¹ teoretycznych przedza³oseñ badacza.

a) Wywiad narracyjny najczêœciej stosowany jest w spo³ecznych badaniach jakoœciowych. Wyrósniæ mosna dwie jego odmiany .

Narracyjny wywiad ekspercki, który umosliwia poznawanie zagadnieñ dotycz¹cych sycia spo³ecznego (np. œrodowiska szkolne, wychowawcze, rodzinne ). Ten typ wywiadu stosujemy w przypadku, gdy chcemy dowiedzieæ siê czegoœ od ludzi bêd¹cych specjalistami lub znawcami w zakresie problemu, który badamy. Przeprowadzany jest wówczas, gdy chce siê zebraæ opinie osób znaj¹cych siê na interesuj¹cym badacza zagadnieniu, poniewas doœwiadczaj¹ go. Przeprowadzaj¹cy wywiad sam powinien byæ ekspertem w zakresie poruszanych problemów, musi byæ przygotowany do rozmowy na temat, którego wywiad dotyczy[28]

Wywiad autobiograficzno- narracyjny, stosowany jest wówczas, gdy chce uchwyciæ proces rozwoju, kszta³towania siê jednostek, genezê zjawisk. Efektem tego typu wywiadu jest pewna historia sycia b¹dŸ jego fragmenty. Zebrane w ten sposób dane s¹ usytuowane w czasie, który jest wasnym elementem narracji, poniewas pozwala badaczowi zarejestrowaæ zachodz¹ce zmiany, b¹dŸ ich brak. Ustne opowiadanie w³asnych losów sk³ania ludzi do refleksji nad przesz³oœci¹, która dokonuje siê
w kontekœcie ich wszystkich dotychczasowych doœwiadczeñ. Nie jest to, wiêc proste wspomnienie, ale raczej nadawanie znaczeñ w³asnej przesz³oœci, poniewas opowiadanie jest skoncentrowane na bazie retrospektywnej interpretacji dzia³ania. Ten rodzaj wywiadu eliminuje teoretyczne za³osenia badacza dotycz¹ce zakresu tematycznego, który ma byæ objêty wywiadem[29].

Wywiad jako metoda zbierania materia³ów jest takse stosowany w badaniach etnograficznych, fenomenologicznych, w badaniu przez dzia³anie. Jest wówczas jedn¹ z wielu metod gromadzenia danych. Jego przebieg jest nieco inny, poniewas nie stanowi g³ównej metody zbierania informacji, a pe³ni jedynie funkcje uzupe³niaj¹c¹ wobec metody g³ównej. Wyrósnia siê kilka rodzajów tego typu wywiadów:

- wywiad skoncentrowany na problemie, w którym to badacz przychodzi do swego rozmówcy jus z pewn¹ koncepcj¹ teoretyczn¹, poniewas ma sprecyzowany obszar poszukiwañ i wie czego chce od rozmówców dowiedzieæ. Przed wywiadem badacz mose sobie przygotowaæ krótki zestaw pytañ po to, aby zebraæ opinie o zaistnia³ej sytuacji od wszystkich osób uczestnicz¹cych w badaniach. Mosliwe jest równies przygotowanie instrukcji, gdy w badaniu uczestniczy zespó³ badaczy po to, aby podczas przeprowadzenia wywiadu zwrócili uwagê na te same problemy.

- wywiad recepcyjny ten typ wywiadu równies zastosowanie jako uzupe³nienie innych metod zbierania informacji i innych badañ jakoœciowych. Wasne jest, aby odbywa³ siê w naturalnym œrodowisku badanego, poniewas istotny jest kontekst, w którym odbywa siê rozmowa. Jest on uwasany za najbardziej asymetryczn¹ odmian¹ wywiadu jakoœciowego, gdys badacz jest osobom zupe³nie pasywn¹ mose jedynie przys³uchiwaæ siê, nie przyjmuj¹c wczeœniej sadnych wstêpnych za³oseñ. Wasne jest natomiast tzw. „aktywne s³uchanie”, podczas którego powinno zachêcaæ badanego do mówienia mimik¹ gestami, gestami, w najmniejszym stopniu natomiast przez s³owa. Przedmiotem wywiadu recepcyjnego jest codziennoœæ i sprawy z ni¹ zwi¹zane.

Przedstawione powysej rósne modyfikacje wywiadu pozwalaj¹ zaobserwowaæ, se znajduje on szerokie zastosowanie jako metoda zbierania danych jakoœciowych. Mose stanowiæ samodzieln¹, ale takse uzupe³niaj¹c¹ metodê gromadzenia materia³ów .

3. Dyskusja grupowa zwana tes eksperymentem grupowym, wywiadem zespo³owym. Metoda ta, choæ nie jest w Polsce zbyt czêsto wykorzystywana, posiada zalety warte upowszechnienia. Stwarza ona rozliczne mosliwoœci badawcze, pozwalaj¹ce na dostrzesenie rósnych procesów poznawczych i spo³ecznych, zachodz¹cych w sytuacjach wychowawczych i dydaktycznych. Dyskusja grupowa to rozmowa niewielkiej liczby osób na okreœlony temat, odbywaj¹cej siê w warunkach naturalnych lub sztucznie stworzonych. Metoda ta ma zastosowanie w dwóch sytuacjach: gdy badacz chce poznaæ pogl¹dy rósnych osób, a takse zarejestrowaæ proces kszta³towania siê opinii pod wp³ywem wypowiedzi innych cz³onków grupy oraz gdy chce przeœledziæ procesy spo³eczne, zachodz¹ce w grupie w trakcie wymiany pogl¹dów. Wyrósniamy dwa rodzaje dyskusji grupowych.

a) Dyskusjê eksploracyjn¹ – podczas której odbywa siê poznanie, poszukiwanie rozwi¹zañ, a w jej wyniku dochodzi do zdobycia nowej osobistej wiedzy przez jej uczestników.

b) Dyskusjê mediacyjn¹ ten typ dyskusji prowadzony jest w rósnego rodzaju grupach treningowych, w której chodzi o to aby uczestnicy mieli okazjê do wymiany w³asnych doœwiadczeñ, pogl¹dów na jakiœ temat. Podczas takiej dyskusji uczestnicy poznaj¹ procesy wewn¹trzgrupowe, poddaj¹ refleksji interakcje zachodz¹ce w grupie[31]

W niniejszych badaniach nastêpuj¹c¹ metodê zbierania materia³ów badawczych, a mianowicie otwarty wywiad pog³êbiony.

4.6 Organizacja i przebieg badañ w³asnych

Poniewas w³aœciwa organizacja badañ jest niezmiernie wasna dla prawid³owego ich przeprowadzenia, a takse dla maksymalizacji rzetelnoœci uzyskanych rezultatów pracy badawczej – kierowano siê, wiêc szczegó³owo zaplanowanym schematem procesu badawczego[32].

Schemat konceptualizacji procesu badawczego

Etap konceptualizacji – dokonano analizy literatury dotycz¹cej Unii Europejskiej, projektów systemowych oraz pomocy spo³ecznej, w oparciu o co dokonano wyboru tematu, szczegó³owo wstêpnie go sformu³owano, przyjêto podstawowe za³osenia badawcze, sformu³owano problematykê badañ w³asnych, podstawowe cele i zadania, okreœlono przedmiot badañ, dokonano wyboru próby badawczej i terenu badañ – sformu³owano koncepcjê badañ w³asnych (maj – czerwiec 2008 r.);

Etap operacjonalizacji – dokonano szczegó³owej specyfikacji problemów badawczych, przyjêto okreœlone zmienne i ich wskaŸniki, skonstruowano narzêdzia badawcze (wrzesieñ – paŸdziernik 2008 r.);

Etap realizacji: szczegó³owa analiza literatury dotycz¹ca Unii Europejskiej, projektu systemowego, pomocy spo³ecznej oraz przedstawienie za³oseñ programu aktywizacji spo³ecznej i zawodowej, zosta³o przedstawione w rozdzia³ach teoretycznych, przedstawiaj¹cym najwasniejsze z punktu widzenia problematyki badawczej dotychczasowe ustalenia dotycz¹ce wzmiankowanego zjawiska (listopad – grudzieñ 2008 r.);ostateczne opracowanie rozdzia³u metodologicznego (styczeñ – luty 2009r.);przeprowadzenie badañ w³asnych (grudzieñ 2009 r.); analiza wyników badañ w³asnych i ich opracowanie ( styczeñ 2010 r.);