ASTRONOMÜ ve ÜSLAMÜ VAKÜTLERÜN HESABI

ASTRONOMÜ ve ÜSLAMÜ VAKÜTLERÜN HESABI

Abdurrahman ZLEM

'O'dur ki gnesi bir üsük yaptü, Ay'ü da bir nur külüp, ona birtaküm konaklar tayin etti ki, yüllarün sayüsünü ve vakitlerin hesabünü bilesiniz. (Yunus,5)'

GÜRÜS

Esref-i mahluk olarak yarattüğü insanün dnya ve ahiret mutluluğuna kavusmasü iin onu ibadetle mkellef tutan yce Rabbimiz, bu ibadetleri belli vakitlere bağlü külmakla, tm hayatümüzü disiplin altüna almayü hedeflemektedir.

Gerekten Üslam dininde namaz, oru, zekat ve hac gibi temel ibadetler belirli zaman aralüklarüna tabi külünmüstür :

rneğin dinin direği sayülan namaz ibadeti, her gn bes ayrü vakitte eda edilmektedir. 'Vaktin girmesi' ile farz olan namaz, eğer külünmazsa 'vaktin ükmasü' ile kazaya kalmaktadür. Bu 'vakit' namazlarünün baslangü ve bitis vakitlerinin haricinde bir de 'kerahet vakitleri' dediğimiz, namaz külmanün tahrimen mekruh olduğu vakitler mevcuttur. Keza oruca baslama (imsak) ve iftar da bu gnlk vakitlere gre gereklestirilmektedir.

Zekat, hac ve oru gibi ibadetler ise, bir yüllük periyotlarla tekrarlanmaktadür. Bazü dini nemi haiz gn ve geceler de aynü sekilde yüllük takvime bağlanmüstür.

Tm bu ibadet vakitlerinin insanlar tarafündan kolaylükla belirlenebilmesi iin, gnlk ve yüllük zaman dilimleri, gnes ve ay hareketlerine bağlü külünmüstür. Bu sebeple de Mslmanlar, her zaman astronomi ile yakündan ilgilenmisler ve ibadet vakitlerinin hesaplanmasüna ynelik alüsmalarda bulunmuslardür.

Bilgi ağünün getirdiği son derece yksek yasam temposu, saatlerimizi ve hatta dakikalarümüzü bile programlü yasamak zorunluluğunu beraberinde getirmistir. Bu hengame ve hercmer ierisinde ibadetlerimizi aksatmadan yerine getirebilmek iin ibadete iliskin vakitlerin tanümünü, hesaplanüsünü ve ierebileceği belirsizlikleri iyi bilmemiz elzemdir. Bu yazünün hedefi de okuyuculara bu temel bilgileri kazandürmak olacaktür.

Vakitlerin tanümlarü ile ilgili dayanaklar Kur'an ayetleri ve hadislerdir . Simdi gelin bu vakitleri ve hesaplanüsünü beraberce grelim :

NAMAZ VAKÜTLERÜ

Mslmanlarün gnlk ibadetlerinde kullandüklarü vakitler, gnesin gkyzndeki konumuna tabi külünmüstür. Bes vakit namaza, orucun baslangücü/bitirilisine ait hkmler ve keza mekruh vakitler hep gnes referans alünarak tayin edilmektedir. Bu vakitlerin tanümü ve hasaplanüs metotlarü asağüda anlatülmaktadür.

ğle (Zeval) :

Fükhi hkm : Gnesin batüya meyletmesi

Btn diğer gnlk vakitlerin hesabünda temel alünan ğle vakti, gnesin batüya ynelmesi ile baslamaktadür. Gnn ilk yarüsünda doğu tarafünda bulunan gnes, gnn ikinci yarüsünda batü tarafüna geer. Gnn ortasünda ise zerinde bulunduğumuz meridyen, gnesin tam karsüsüna gelir (zenith) ve gnes, kuzey yarümkrede tam gneyi ve gney yarümkrede tam kuzeyi gsterir . Gnesin tam tepede olduğu bu zeval vaktinde namaz külmak yasaklandüğündan, ğle vaktinin girmesi, yani gnesin batüya meyletmis olmasü iin birka dakika (en azündan gnesin meridyeni terk etme sresi kadar) beklenmelidir.

Gn ortasü olan zeval vakti, 0s boylam iin (Greenwich) standart olarak 12:00 kabul edilmistir. Halbuki bu vakit, Ortalama Zeval Vaktidir. Gerek zeval vakti ise mevsimlere bağlü olarak yül iinde 15 dakika sapma gsterir (Sekil 1). Belli bir gne ait gerek zeval vaktini bulmak iin grafikte o gne ait sre saat 12:00'a eklenir. rneğin yülün 72. gn Greenwich'teki zeval vakti 12:10'dur.

Sekil 1.

Diğer boylamlardaki zeval vakti ise su formlle hesaplanür :

Zeval Vakti (GMT) = Greenwich Zeval Vakti - Boylam/15

Bu formlde vakitler saat cinsindendir. Boylam derece cinsinden ve Greenwich'in doğusu iin pozitiftir.

Tm dnyada referans olarak kullanülan Greenwich saati (GMT=Greenwich Mean Time) yerel saate, o blgenin saat dilimi eklenerek evrilebilir. rneğin Trkiye +2:00 saat dilimini kullandüğündan, 18:00 GMT'nin Trkiye saati karsülüğü 20:00 olacaktür. Yaz saati uygulanmasü durumunda ise vakte bir saat daha eklenmelidir.

Peki aynü boylamdaki zeval vakti yül iinde niin değisir ?

nk bizim 24 saat olarak kabul ettiğimiz sre, bir gnn ortalama sresidir. Gerekte ise bir gn, 24 saatten biraz daha fazla veya eksiktir. Aradaki fark ise, en fazla yarüm dakika olmaktadür. Buna gre de zeval vakti, her gn bir miktar ileri veya geri oynamaktadür. Gelelim farkün sebebine :

Bir gn, gnesten dnyaya baküldüğünda, dnyanün kendi etrafünda bir tur dnme sresidir ve astronomik dilde tropik gn (tropical day) adüyla anülür. Bu dns, iki ayrü hareketin bilesenidir :

1. dnyanün kendi ekseni etrafünda dnmesi

2. dnyanün gnes etrafünda dnmesi

Tropik gn, bu iki farklü hareketin toplanmasü sonucu ortaya ükmaktadür.

Dnyanün kendi etrafünda dnme sresi, uzak bir yüldüzdan dnyaya bakülarak llebilir ve bu sre yüldüz gn (sidereal day) olarak adlandürülür . Dnya gerek kendi ekseni ve gerek gnes etrafünda aynü ynde (saat istikametinin aksi ynde) dndğ iin bir tropik gn, bir yüldüz gnnden daha uzundur. Aradaki fark da, dnyanün gnes etrafünda kat ettiği aüyla (yrnge aüsü) doğru orantülüdür

Dnyanün yrngesi, diğer tm gezegenlerinki gibi eliptiktir, yani elips seklindedir . Bu nedenle de yrnge hüzü, gnese olan uzaklüğüna gre değismektedir (Kepler yasasü) . Üste bu hüz değisimi, bir gnde katedilen yrngenin aüsünü ve dolayüsüyla tropik gnn uzunluğunu değistirmektedir.

Ükindi (Asr) :

Fükhi hkm : Bir cismin glgesinin, ikindi glgesi uzunluğuna ulasmasü.

Cisimlerin glgesi, zeval anüna kadar küsalürken, zeval anündan sonra tekrar uzamaya baslar. Dolayüsüyla zeval anündaki glge (fey-i zeval), cismin o gnk en küsa glgesidir.

Ükindi glgesi ise; Safii, Maliki, Hanbeli mezhepleri ile, Ümam Ebu Yusuf ve Ümam Muhammed'e gre, o cismin zeval glgesi uzunluğuna cismin kendi uzunluğunun eklenmesi ile bulunur. Yani 1 m.lik bir sopanün glgesi zeval vaktinde 1.5 m. ise, sopanün glgesi 1.5 m. + 1 m. = 2.5 m. olduğunda ikindi vakti girmis olur. Bu vakte Asr-ü Evvel denir.

Ümam Ebu Hanife'ye gre ise ikindi glgesi, o cismin zeval glgesi uzunluğuna cismin kendi uzunluğunun iki katünün eklenmesi ile bulunur. Deminki rneğimizde sopanün glgesi, 1.5 m. + 2 m. = 3.5 m. olduğunda Ümam Ebu Hanife'ye gre ikindi vakti girmis olur. Bu vakte ise Asr-ü Sanii adü verilir.

Ükindi vaktine ait bu ihtilaf nedeniyle en temkinli davranüs, ğle namazünü Asr-ü Evvel'den nce, ikindi namazünü ise Asr-ü Sanii'den sonra külmaktür. Ancak zorda kalündüğünda ikindi Asr-ü Sanii'den nce külünabileceği gibi, Asr-ü Evvel'e kadar külünamamüs ğle namazü da kaza edilmeyerek (Asr-ü Sanii'ye kadar) külünabilir. Bu uygulama Efendimiz'in 'mmetimin ihtilafü rahmettir' hadisine de uygundur.

Gnes, doğduktan sonra ykselmeye baslar ve gn ortasünda (zeval vaktinde) en yksek dikey aüya (Zeval Dikey Aüsü) ulasür. Bu tepe anündan sonra da batü tarafüna geerek tekrar alalmaya baslar. Gnesin yerden yksekliğini belirten bu aü, ğle vakti haricindeki tm vakitlerin hesabünda kullanülür. Ankara'da (40s enlem) gnesin 21 Haziran'daki yrngesi Sekil 2'de, 21 Aralük'taki yrngesi ise Sekil 3'te gsterilmistir. 21 Aralük'taki Zeval Dikey Aüsü ise Sekil 4'te grlmektedir.

Sekil 2.

Sekil 3.

Sekil 4.

Bir cisme ait glgenin uzunluğu, gnesin dikey aüsüna bağlüdür . Dolayüsüyla zeval glgesinin boyu da Zeval Dikey Aüsüna bağlüdür . Zeval Dikey Aüsü ise su formlle hesaplanür :

Zeval Dikey Aüsü = 90 - |Enlem - Eğim aüsü|

Bu formlde enlem, derece cinsinden olup, kuzey yarümkre iin pozitif, gney yarümkre iin negatif alünacaktür. Eğim Aüsü (declination angle) ise, dnya ekseninin eğikliğinden kaynaklanmaktadür ve dnya yrngesine dik dzlem ile dnya ekseni arasündaki aüdür . Bu aü 21 Mart ve 23 Eyllde yaklasük olarak 0 , 21 Haziranda +23.5 , 21 Aralükta ise -23.5 dir

Ükindi vaktindeki ait Gnes Dikey Aüsü ise syle hesaplanür :

Asr-ü Evvel anündaki dikey aü = cot^-1(cot(Zeval Dikey Aüsü)+1)

Asr-ü Sanii anündaki dikey aü = cot^-1(cot(Zeval Dikey Aüsü)+2)

Aksam (Mağrib) :

Fükhi hkm : Gnesin tamamen batmasü, yani gnesin st ucunun, ufkun altüna inmesi.

Gnes yarüapünün gkyznde olusturduğu yay aüsü, 16' (arc-minute)'dür. Ayrüca atmosferin üsüğü kürma zelliğinden dolayü, ufkun 34' asağüsündaki bir cisim ufuk izgisinde grnr. Dolayüsüyla fükühtaki hkmn yerine gelmesi iin gnes merkezinin, ufuk hizasünün 16' + 34' = 50' altünda olmasü gerekir. Ancak ne var ki nem, sücaklük gibi meteorolojik faktrler, 34'lik kürülma aüsüna etki edebilirler. Ayrüca ufuk hizasüna deniz seviyesinden daha yksek bir yerden bakülmasü, baküs aüsünü değistireceğinden , gnesin tepesinin grlmesi mmkn olabilir. Bu nedenle aksam vaktinin girmesi, -50' dikey aünün olustuğu andan birka dakika sonraya sarkabilir.

Aksam namazü yatsü vakti girene kalar külünabilirse de, 'yüldüzlar ortaya ükmadan' külmak mstehaptür. Bu ise takriben -6 derece dikey aüya (ufkun altünda) karsülük gelir.

Yatsü (Üsa) :

Fükhi hkm : Kürmüzü safağün kaybolmasüdür.

Ümam Ebu Hanife yatsü vaktini beyaz safağün kaybolmasüna bağlamüssa da, sonradan cumhurun grsne dnmstr.

Safağün olusmasü, tamamen atmosfere ve onun üsüğü kürma zelliğine dayanür. Eğer atmosfer olmasaydü, gnes battüğü anda etraf kapkaranlük olacak ve yatsü vakti bulunmayacaktü . Atmosferin üsüğü kürma siddeti, nem, üsü gibi meteorolojik faktrlere bağlü olduğundan, yatsü vaktinin tayini diğer vakitler gibi ok kesin değildir. lkemizde yatsü vaktinin hesaplanmasünda esas alünan dikey aü -17 derecedir (ufkun altünda). Farklü aülar ve bunlara gre amel eden lkeler Tablo 1'de verilmistir. Bu tablodaki verilere gre yine en ihtiyatlü davranüs, aksam namazünü -15 dikey aüdan nce ve yatsü namazünü -18 dikey aüdan sonra külmaktür.

Kutuplara yakün blgelerde yaz aylaründa (gnesin ufkun ok altüna inmemesinden tr) gece boyunca safak kaybolmaz . Bu durumda yatsü vaktinin astronomik olarak hesaplanmasü mmkn değildir. Byle yerlerde yatsü namazünün külünüp külünmayacağü veya ne zaman külünacağü konusu ise yazümüzün kapsamü düsündadür.

Ümsak (Fecr-i Sadük) :

Fükhi hkm : Ufukta genislemesine yayülan bir beyazlüğün baslamasüdür.

Ufukta uzunlamasüna grlen ve bir mddet sonra kaybolan yalancü imsaktan (Fecr-i Kazib) sonra olusur. Olusma sebep ve sartlarü yatsüdaki gibidir. Ümsak anündaki gnes dikey aüsü lkemizde -18 derece (ufkun altünda) olarak alünmaktadür. Diğer lkelerin esas aldüklarü aülar Tablo 1'de verilmistir.

*) Arabistan yarümadasünda yatsü vakti, aksam vaktine 90 dakika eklenerek hesaplanmaktadür; bu sre Ramazan ayünda 120 dakika olarak uygulanmaktadür.

Tablo 1.

Gnes :

Fükhi hkm : Gnesin doğmaya baslamasü, yani gnesin st ucunun, ufukta belirmesi.

Aksam vaktinin simetriğidir; yani gnesin, ufkun 50' altüna gelmesiyle olusur. Bu andan sonra sabah namazü vakti ükar ve kerahet baslar. Yine bu vakit de, aksam vaktindeki gibi meteorolojik nedenlerden tr birka dakika nce olusabilir.

Hanefi mezhebine gre sabah namazünü, safak aydünlüğü yayülmaya basladüktan sonra külmak mstehaptür. Bu ise takriben -12 derece (ufkun altünda) dikey aüya karsülük gelir.

Bu temel vakitlerin haricinde, namaz külmanün mekruh olduğu vakitler vardür :

Üsrak :

Fükhi hkm : Gnesin bir müzrak boyu ykselmesidir.

Burada kasüt, gnes üsünlarünün sarü renkten kurtulup beyaza dnmesidir. Gnes üsünlarünün sararmasü ise, yine atmosferin üsüğü kürma etkisiyle olusmaktadür. Trkiye'de israk vakti iin 5 derece gnes dikey aüsü kabul edilmistir. Bu ana kadar namaz külmak mekruhtur. Bayram namazlarü da bu andan itibaren külünür.

Üstiva :

Fükhi hkm : Gnesin tepede bulunmasüdür.

Bu konuda iki farklü grs mevcuttur. Birinci grse gre istiva vakti, zeval vaktini ve birka dakika ncesini kapsar. Yani namaz külmanün mekruh olduğu toplam istiva sresi 5-10 dakikadür. Ükinci grse gre ise istiva, imsak vaktinde baslayüp aksam vaktinde sona eren ser-i gnn ortasüdür.

Üsfirar :

Fükhi hkm : Gnes üsünlarünün sararmaya baslamasüdür.

Üsrak vaktinin simetriğidir. Yani gnes dikey aüsünün 5 dereceye dstğ an isfirar vakti olarak kabul edilir. Bu andan itibaren namaz külmak mekruh olur.

Grldğ gibi ğle vakti haricindeki tm vakitlerin hesaplanmasünda, gnes dikey aüsü kullanülmaktadür. Ülgili vakti, gnes dikey aüsünün bir fonksiyonu olarak gsteren denklem asağüda verilmistir :

Vakit = Zeval Vakti cos^-1((sin(GDA)-sin(EA)*sin(enlem))/(cos(EA)*cos(enlem)))/15

GDA : Gnes Dikey Aüsü

EA : Eğim Aüsü

Vakitler saat cinsinden olup, ğleden ncesi iin (imsak, gnes, israk) cos^-1 negatif, ğleden sonrasü iinse (ikindi, isfirar, aksam, yatsü) cos^-1 pozitif alünacaktür. Kutup blgeleri yakününda ilgili vaktin hi olusmamasü durumunda cos^-1 teriminin ii 1'den byk olur ve cos^-1 terimi tanümsüz hale gelir.

Hesaplanan bu vakitler, coğrafi konuma ve meteorolojik sartlara gre değisiklik gsterdiklerinden, belli bir ihtiyat payü bürakülarak amel edilmesi daha uygundur. Bu sebeple hesaplanan vakitlere, temkin sresi adü verilen ufak bir sre eklenir veya ükarülür. lkemizde kullanülan temkin sreleri (dakika cinsinden) Tablo 2'de verilmistir.

Tablo 2.

Takvimlerde temkin uygulanmüs vakitler gsterildiğinden, vakitlerin gerek baslangü ve bitis vakitlerini bulmak iin temkin değerleri ükarülmalüdür. rneğin Ükindi vakti olarak 16:51 gsterilmisse aslünda ğle vaktinin 16:47'de bittiğini bilmeliyiz.

KAMERÜ AY ve YIL

Kameri ay ve yüllara gre ifa edilen ibadetlerde ayün hareketleri gzlenmektedir. Üslamiyet'te her yül, 12 kameri aydan olusur . Her ay ise, hilalin ilk grlmesiyle baslar ve hilal ilk grldğnde sona erer . Bir kameri ay 29 veya 30 gn srer. Ancak arka arkaya birka kez 29 gn veya 30 gn srmesi mmkndr. Peki ayün hareketleri nasüldür ve kameri ay hesaplanabilir mi?

Ay, dnya evresinde (ve kendi evresinde !) saat istikametinin aksi ynde dner ve bir turunu 27.321661 gnde tamamlar (yüldüz ayü=sidereal month). Her iki sre esit olduğundan, ayün hep aynü yz dnyaya bakmaktadür. Ancak dnya bu esnada gnes etrafünda dndğ iin ay da dnya ile beraber gnesin etrafünda dnms olur. Ayün grlmesi gnes üsünlarüna bağlü olduğundan, bizim anladüğümüz sekliyle 'bir kameri ay', gnesten baküldüğünda ayün dnya etrafünda dnme sresidir (kavusum ayü=synodical month). Ayün dnya etrafündaki dns yn ile dnyanün gnes etrafündaki dns yn aynü olduğundan (saat istikametinin aksi yn) bir kameri ay, ayün dnya etrafündaki dns sresinden daha uzundur . Aradaki fark da yine dnyanün gnes etrafünda kat ettiği aüyla doğru orantülüdür :

Ay yrngesinin elips seklinde olusu ; yrnge hüzünda değisimlere neden olur. Bu nedenle bir ay gerekte, 28.9 ila 30.1 gn arasünda değisebilir.

Astronomik olarak kameri ay, dnya-ay doğrusuyla dnya-gnes doğrusunun aynü hizaya gelmesi, yani aralaründaki dzlemin, ekliptik dzlemine dik aü olusturmasüyla baslar ve aynü sartün tekrar olusmasü ile sona erer. Bu sartün olustuğu an, ayün yeniay (itima, kavusum) durumudur. Kavusum anünda, ay tam olarak dnyayla gnes arasüna girer ve bu durumda ayün grlmesi imkansüzdür. Kameri ayün baslangücüna ait fükhi hkm ise hilalin grlmesidir (ru'yet). Ru'yet ise daima kavusumdan belli bir sre sonra gereklesir. nk ayün kendisi üsük yayan bir cisim değildir ve ancak gnesten gelen üsünlarü yansütmaktadür. Kavusum anünda gnes, ay ve dnya aynü hizada bulunduklaründan ayün gnes üsüğünü dnyaya aktarmasü mmkn değildir. Ay bu noktadan ayrülarak doğuya meyleder ve olusan aü ile üsünlar dnyaya dsmeye baslar. Hilalin grlebilmesi iin, yansüyan üsüğün, gkyzndeki aydünlük seviyesinden daha parlak olmasü gerekir. Halbuki ay zerindeki kraterlerün sebep olduğu przl yzey, eğik gelen üsünlarü yutmakta ve bylece ay faz aüsü yaklasük 7s olana dek gnes üsünlarü dnyaya ulasamamaktadür . Isük parlaklüğünün yeterli seviyeye ulasmasü ve hilalin (drbn/teleskopla) grlebilmesi iin ise 8-10 derecelik bir aünün olusmasü gerekir. üplak gzle grebilmek iin ise 9-11 derecelik bir aü gereklidir. Nem, sis, atmosferin üsüğü kürma oranü ve gkyz aydünlüğü gibi atmosferik olaylarün etkisi nedeniyle kesin bir aü tanümlanamamaktadür. Ayrüca ayün grlebilmesi, havanün aük veya bulutlu olmasüna da bağlüdür.

Ru'yet anündaki faz aüsü (yukarüda bahsedildiği zere) kk olduğundan, ayün batüsü, gnesin batüsündan az sonra gereklesir. Bu nedenle hilal, gnes battüktan 10-40 dakika sonra batü ynnde ve küsa bir sre zarfünda (ay batmadan hemen nce) gzlenebilir. Bunun düsündaki sartlarda, yani gndz vakti ve doğu tarafünda grlen hilal, eski aya aittir (kavusum ncesi). Hilalin eski aya ait olduğu, ularünün sağ tarafa (doğuya) dnk olmasündan da anlasülabilir.

Grldğ gibi, kavusum anü objektif olarak tanümlandüğündan, gnmzn astronomi ilmiyle dakikasü dakikasüna hesaplanabilmektedir. Ancak ru'yet yani hilalin ilk grlmesi sbjektif olup, gzlemleyene ve atmosferik sartlara gre değisebilmektedir. Bu nedenle astronomik hesaplama ile ru'yet anünü bulmak mmkn değildir. Ancak yukarüdaki bilgilerin üsüğünda denebilir ki; belli sartlar olusmaksüzün hilalin grlmesi mmkn değildir ve astronomi ilmi, en azündan hilalin grlmesinin mmkn olduğu en erken anü syleyebilir. rneğin, 8 derecelik faz aüsü olusmadan ayün teleskopla bile grlmesi imkansüzdür. Faz aüsü düsünda; ayün batüs saati, aksam vaktindeki ay dikey aüsü, bulunulan enlem, sücaklük ve hava basüncü gibi faktrler de ru'yet kriterlerine dahil edilebilir. Bugne değin, hilalin grlebilme kriterleri ile ilgili birok arastürma yapülmüs ve farklü arastürmacülar tarafündan değisik sartlar ortaya konmustur :

Babil

Antik ağlarda, Babillilerin gzlem verilerine dayanarak gelistirdikleri kriterdir. Gnesin batüsü ile ayün batüsü arasündaki srenin en az 48 dakika ve kavusum anü ile gnesin batüsü arasündaki srenin en az 24 saat olmasü sartlarünü esas alür.

Übn-i Tarük

8-10. yy.da Mslman astronomlar tarafündan ortaya konmustur. Gnesin batüsü ile ayün batüsü arasündaki sreyi ve gnesin batüsü anündaki ay dikey aüsünü esas alür. El-Karizmi, El-Batani ve Habes kriterleri de bu dnemde tretilmistir.

Fotheringham

1910 yülünda Fotheringham tarafündan, Scmidt'in Atina'da 20 yül boyunca yaptüğü gzlem sonularüna dayanarak gelistirilen ve gnesin batüs anündaki ay dikey aüsü ile ay-gnes arasü yatay aüyü temel alarak olusturulan 'grlebilirlik diyagramlarüna' dayanür.

Maunder

1911 yülünda, Maunder tarafündan, yine Schmidt'in verileri ve bazü ilave gzlemlere dayanarak gelistirilmistir. Bu kriterde ay, Fotheringham kriterindekinden biraz daha nce grlmektedir.

Indian/Schoch

Hintli astronom Ephemeris tarafündan ortaya atülmüs olup nceki iki kriterden tretilmistir. Ülk olarak Carl Schoch tarafündan tanümlanmüstür.

Bruin

1977'de F. Bruin'in yayümladüğü hilal genisliği ile gnes/ay dikey aülarünü baz alan grlebilirlik teorilerinden gelistirilmistir. Minimum hilal genisliği 0.5' olarak kabul edilmektedir.

Ülyas (A)

Dr. Ülyas tarafündan ortaya atülan bu kriterde, gnesin batüs anündaki ay dikey aüsü ile o andaki ay faz aüsü esas alünmaktadür.

Ilyas (B)

Dr. Ülyas'in ikinci kriteri, antik Babil kriterinin değistirilmis modelidir. Babil modelindeki sabit 48 dakikalük sre, burada enleme gre değistirilmektedir (0s enlem iin 41', 30s iin 46', 40s iin 49' ve 50s iin 55').

Ilyas (C)

Dr. Ülyas'ün 1988 yülünda tanümladüğü 3. kriteri, Ülyas (A)'nün modifikasyonu ile ortaya ükmüstür. Gnesin batüs anündaki ay dikey aüsü ile ay/gnes yatay aü farkünü esas alür.

RGO 67

Greenwich Kraliyet Rasathanesi (Royal Greenwich Observatory) tarafündan yapülan, hilalin ilk grldğ yer ve zamanün tespitine ynelik hesaplamalarü esas alür. Bu teoriye gre hilalin en erken grlebileceği yer, gnes battüğü anda ayün tam gnesin zerinde ve ay dikey aüsünün 10s olduğu yerdir. Burada hilal, gkyznn aük ve ufkun dz olmasü kosuluyla, gnes 5s ufkun altüna indiği anda grlebilmektedir.

SAAO

Gney Afrika Astronomik Gzlemevi (South African Astronomical Observatory) alüsanlaründan Dr. John Caldwell ve Dr. David Laney tarafündan ortaya atülmüstür. Gnesin batüs anündaki hilal alt ucu dikey aüsüyla ay/gnes arasü yatay aü farküna dayanür.

Shaukat

Khalid Shaukat ve New York'taki Hilal Gzleme Komitesi tarafündan ileri srlen bu kriter, gnesin batüs anündaki hilal alt ucu dikey aüsünü ve hilal genisliğini kullanür. Buna gre hilalin grlebilmesi iin :

1. gnesin batüs anündaki hilal alt ucu dikey aüsü > 3.4s

2. gnesin batüs anündaki hilal alt ucu dikey aüsü/12.7) + hilal genisliği(')/1.2 > 1

sartlarü gereklesmis olmalüdür.

Schaefer 1988

B.E. Schaefer tarafündan, Bruin kriterleri esas alünmak suretiyle gereklestirilmistir. Atmosferin bulanüklüğü, Rayleigh ve aerosol serpintisi, ozon emilimi gibi ilave faktrleri de dikkate alan karmasük kriterler ierir.

Bu kriterlerin iinde en nemlileri sürasüyla ay faz aüsü ve ay dikey aüsüdür. Trkiye'de 8s ay faz aüsü ve 5s ay dikey aüsü esas alünmaktadür. Ayrüca bulunduğumuz yerden hilali gremesek de, o gece imsaktan yeterli bir sre nce dnyanün herhangi bir yerinde hilalin grlmesi, yeni bir kameri ayün baslangücü kabul edilmektedir. Zira iletisim imkanlarünün alabildiğine arttüğü gnmzde ay, yerkrenin herhangi bir yerinde grldğnde, tm dnyanün bundan anünda haberdar olmasü mmkndr.

Sonu olarak sunu rahatlükla syleyebiliriz ki, zellikle son dnemlerde ortaya ükan kriterler kullanülarak hesaplanan gnden nce ayün grlmesi mmkn değildir. Her ne kadar fükühta iki adil sahidin, hilali grdklerini bildirmesi yeterli ise de, ilmi gereklere gre imkansüz olan iddialar, en azündan birer yanülgü olarak değerlendirilmelidirler. Hemen belirtelim ki bazü lkelerdeki farklü uygulamalar bizim ilgi alanümüzda değildir; bu yazüda sadece okuyucunun bilimsel aüdan aydünlatülmasü hedef alünmüstür.

KIBLE SAATÜ

Küble saati, küble ynnn tayinine yarayan ve dnyanün bir ok kesiminde kullanülabilen bir yntemdir. Küble yn, namaz esnasünda yneldiğimiz Kabe'nin yatay dzlemdeki yndr . Gnes gkyznde hareket ederken, her gn belli bir saatte Kabe ynyle aynü hizaya gelir. Yani o saatte yzn gnese dnen kisi, Kabe'ye ynelmis olur . Üste bu vakte Küble saati adü verilmektedir. Gnesin yn, yani yerdeki izdsmnn coğrafi kuzeyle yaptüğü aü son derece kesin olarak hesaplanabildiğinden , küblenin tayininde pusuladan daha doğru sonular vermektedir

Bir de Dnya Küble Gn vardür ki o gn tm dnyada Küble Saati aynüdür . O gn Eğim Aüsü, Kabe'nin bulunduğu enleme esittir ve Küble saatinde gnes, Kabe'nin tam tepesindedir; yani dnya-gnes ekseni Kabe'nin iinden gemektedir. Bu sebeple dnyanün neresinde olursa olsun, o anda gnese bakan herkes kübleye ynelmis olacaktür.

KAYNAKA

Dr. Monzur Ahmed, Moon Calculator v4.0, Birmingham, 1997

Dr. Monzur Ahmed, Prayer Time Calculator v2.5, Birmingham, 1995

Adel A. Al-Rumaih, Prayer Times for Windows v1.0, Riyad, 1995

Waleed A. Muhanna, Islamic Timer v2.1, Ohio, 1992

Khalid Shaukat, Questions on Moonsighting, 1999

Khalid Shaukat, Questions on Prayer Schedule, 1998

Khalid Shaukat, Questions on Qibla Direction, 1999

Üslam Fükhü Ansiklopedisi, Prof. Dr. Vehbe Zuhayli, ÜSTANBUL, 1994

Byk Üslam Ülmihali, . Nasuhi BÜLMEN, ÜSTANBUL, 1991